Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml

128 

 

d

əfə Epikur atomlara yalnız böyüklük və formasına görə deyil, habelə çəkisinə 

gör

ə də müxtəliflik isnad vermişdi. Epikur atom çəkisinə və atom həcminə öz 

bildiyi  kimi  b

ələd  idi  (13, 26-27).  Yaxud  dünyanın  maddi  vəhdəti  ideyası 

t

əbiət elmlərinin, xüsusilə müasir fizikanın verdiyi faktlarla təsdiqindən xeyli 

əvvəl  F.Engels  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.  Substansiya  olmaq  etibarilə 

materiyanın öz atributları olan hərəkət, məkan və zamanla əlaqəsi və vəhdəti 

haqqında  konsepsiya  təbii-elmi  təsdiqindən  xeyli  əvvəl  dialektik-materialist 

f

əlsəfədə irəli sürülmüş və öz məzmununa görə  nəinki dövrünün fiziklərinin 

baxışlarını qabaqlamış, həmçinin XX əsr fizikasının böyük kəşflərini qabaqca-

dan 

sezmişdi.  A.Eynşteynin  yaratdığı  nisbilik  nəzəriyyəsi  F.Engelsin  irəli 

sürdüyü  h

əmin  fəlsəfi  müddəanın  fiziki  cəhətdən  təsdiqi  və  əsaslandirilması 

xidm

ətini gördü. Eynilə də radioaktivliyin və elektronun kəşfindən xeyli əvvəl 

F.Engels 

materiyanın  ən  kiçicik,  dəyişməz  və  çevrilməz  sayılan  atomun 

mür

əkkəbliyi,  yəni  maddənin  bizə  məlum  olan  ən  kiçik  hissəciyi  olmadığı 

fikrini  söyl

əmişdi (13, 239). Deyilənlərə daha bir bariz nümunə kimi materi-

yanın tükənməzliyi prinsipini göstərmək olar. Məlum olduğu kimi elektronun 

k

əşfindən  sonra  əvvəllər  atoma  istinad  edilən  ən  kiçiklik  bölünməzlik 

t

əbiətinin meydana çıxdığı dövrdə XX əsrin əvvəllərində materiyanın dərkinə, 

ümumiyy

ətlə, idraka dialektikanı tətbiq etmək əsasında elektronun da atom 

kimi  tük

ənməzliyi  ideyası  söylənmişdi.  Təbiətşünaslığın,  birinci  növbədə 

onun  lideri  kimi 

çıxış  edən  fizikanın  sonrakı  inkişafı  ilə  materiyanın  aşağı 

struktur  s

əviyyəsi  olan  mikroaləmin  sonsuzluğu  və  tükənməzliyi  aşkara 

çıxarıldı. 

F

əlsəfə  və  təbiətşünaslığın  münasibətinə,  fəlsəfənin  təbiətşünaslığın 

inkişafı üçün qabaqlayıcı və yönəldici əhəmiyyətinə dair gətirilən nümunələr 

aydın  göstərir  ki,  təbii-elmi  idrak  üçün  mühüm  olan  və  elmin  inkişafının 

sonrakı gedişində təsdiq olunan bir sıra fundamental ideyalar xeyli qabaqcadan 

f

əlsəfədə söylənmişdir. 

Bu özünün parlaq ifad

əsini təbiətşünaslıqla daha sıx bağlı olan dialektik-

materialist  f

əlsəfədə  tapmışdır.  Məhz  həmin  fəlsəfədə  materiyanın  kəmiyyət 

v

ə  keyfiyyətcə  fərqlənən  müxtəlif  struktur  səviyyələrinə  malik  olması  və 

h

əmin  səviyyələrdə  onun  qanunları  və  hərəkət  formalarının  spesifikliyi, 

materiyanın  öz-özünə  inkişafının  sonsuzluğu,  dünyada  qarşılıqlı  əlaqə  və 

determinasiya 

formalarının müxtəlifliyi, dünyanın hər cür təbii-elmi nəzəriy-

y

əsinin  qeyri-qapalılığı  və  dərk  olunması  prosesinin  sonsuzluğu,  həqiqətin 

konkretliyi  v

ə  hər  bir  təbii-elmi  nəzəriyyənin  lokal  tətbiqedilənliyi  prinsipi, 

predmet  v

ə  hadisələrin  ziddiyyətliliyi  və  onun  obyektivliyi,  ümumiliyi, 

inkişafda  təkamül və inqilabın münasibəti, idrakın hərtərəfliliyi prinsipi və s. 

ir

əli sürülüb əsaslandırılmışdı. Mütləq və nisbi həqiqətlərin dialektik münasi-

b

əti  köhnə  nəzəriyyələrlə  onları  xüsusi  hal  kimi  özünə  daxil  edən  və  daha 

ümumi  olan  yeni  n

əzəriyyələr  arasındakı  əlaqənin  ifadəsi  kimi  çıxış  edən 

uyğunluq  prinsipindən  əvvəl  dialektik-materialist  fəlsəfədə  irəli  sürülmüşdür. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, materiyanın strukturca sonsuzluğu və tükənməzliyi 

---

129 

 

haqqında  fəlsəfədə  irəli  sürülən  dialektik-materialist  ideya  da  təbiətşünaslığın 

inkişafında  öz  təsdiqini  tapmasını  qabaqlayaraq  elementar  hissəciklər 

fiz

ikasının  inkişaf  proqramına  çevrildi  və  təbii-elmi  fikri  materiyanın  daha 

d

ərin səviyyələrinin dərkinə istiqamətləndirdi. Yaxud yalnız XX əsrdə Kvant 

mexanikasının  gəlib  çıxdığı  zərurət  və  təsadüfün,  imkan  və  gerçəkliyin 

mikroal

əm sahəsində aşkara çıxan ayrılmaz əlaqəsi ideyası idealist əsasda hələ 

Hegel 

dialektikasında  irəli  sürülmüş,  sonra  dialektik-materialist  fəlsəfədə 

əsaslandırılmışdı. 

B

əhs etdiklərimiz fəlsəfənin təbiətşünaslığın inkişafında rolu və əhəmiy-

y

ətini  aydın  göstərir.  Lakin  təbiətşünaslığın  inkişafı  üçün  hansı  fəlsəfənin 

əhəmiyyətinin olması məsələsində yekdil fikir yoxdur. Bəzi filosoflar idealizm 

mövqeyind

ən  yuxarıda  adlarını  çəkdiyimiz  hamıya  məlum  faktları  təhrif 

ed

ərək  sübut  etməyə  çalışırlar  ki,  materialist  fəlsəfə  elm  üçün  heç  bir  şey 

verm

əmişdir və təbiətşünaslığın inkişafı idealizmlə bağlı olmuşdur. Məsələn, 

bu  mövqed

ən çıxış edən tanınmış ingilis filosofu B.Rassel «Elmin cəmiyyətə 

t

əsiri»  kitabənda  inandırmağa  çalışır  ki,  bəşəriyyətin  intellektual  və  əxlaqi 

t

ərəqqisinin  əsasını  təşkil  edən  həqiqətən  qiyməti  olanlar  yalnız  idealistlərin 

əsərlərindədir  (8,61).  Əslində  isə  elmin  inkişaf  tarixindən  məlum  olan 

faktlardan  göründüyü  kimi, 

yalnız  dialektik  ideyalara  malik  olan  idealist 

f

əlsəfənin  (Kant  və  Hegel  fəlsəfəsinin)  təbii-elmi  idrakın  inkişafına  təsiri 

n

əzərə alınmazsa bütövlükdə idealist fəlsəfə təbiətşünaslığın inkişafına həmişə 

mane olaraq onu l

əngitmişdir. 

Yeri g

əlmişkən belə bir məsələni qeyd edək ki, Hegel fəlsəfəsinin təbiət-

şünaslığın  inkişafına  müsbət  təsiri  dedikdə  onun  fəlsəfəsinin  əsasını  təşkil 

ed

ən mütləq idealizmi deyil, kateqoriyaların prinsip və qanunların bütöv siste-

mi  kimi 

işlədiyi  dialektik  metodu  nəzərdə  tutulur.  Məhz  gerçəkliyə  adekvat 

olan h

əmin metod ümumiyyətlə idrakın, o cümlədən təbii-elmi idrakın inkişa-

fına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. İ.Kanta gəldikdə nəzərə alınmalı-

dır ki. o. öz yaradıcılığının birinci dövründə təbiətşünaslıqla, xüsusilə astrono-

miya  il

ə məşğul olmuşdur. Həqiqi təbiətşünas alim isə yuxarıda qeyd etdiyi-

miz kimi, t

əbiəti olduğu kimi, ona heç bir kənar şey əlavə etmədən öyrənməli-

dir.  H

ər bir təbiətşünas alim tədqiqata başlarkən hər şeydən əvvəl, öyrəndiyi 

obyektin  ondan 

asılı  olmadan  obyektiv  surətdə  mövcud  olduğunu  qəbul 

etm

əlidir,  yəni  fəlsəfənin  əsas  məsələsinin  ontoloji  tərəfini  materialistcəsinə 

h

əll  etməlidir.  İkincisi,  o,  fəlsəfənin  əsas  məsələsinin  qnoseoloji  tərəfini  də 

müsb

ət  həll  etməli,  yəni  öyrənilən  obyektin  dərkedilənliyini  qəbul  etməlidir. 

Bunlar  idraka 

başlamağın  ilkin,  zəruri  şərtidir.  Üçüncüsü,  təbiətşünas  alim 

öyr

əndiyi  obyekti  daha  düzgün,  yəni  olduğu  kimi  öyrənməyə  çalışmalıdır. 

Obyektl

ər  isə  hərəkət,  dəyişmə  və  inkişafdadır.  Bu  inkişafın  mənbəyi  də 

onların öz daxilindədir. Kant da öyrəndiyi Günəş sisteminə bu dialektik möv-

qed

ən  yanaşaraq  onun  özünə  daxilən  xas  olan  obyektiv  təbii  qanunauyğun-

luqlar 

əsasında  həmin  fəzadakı  ilkin  qaz  –  qaz  dumanlıqlarından  tarixən 

---