Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Sosial-siyasi elml
Yüklə 128,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı Dövldət Universiteti Nasib_05@mail.ru
- Açar sözl ər
- ПОНЯТИЕ И ЗНАЧЕНИЕ КОНСТИТУЦИОННОГО КОНТРОЛЯ В СИСТЕМЕ ПРАВОВОЙ ОХРАНЫ КОНСТИТУЦИИ
- THE NOTION AND THE ESSENCE OF THE CONSTITUTIONAL CONTROL IN THE LEGAL PROTECTION SYSTEM OF THE CONSTITUTION N.H.SHUKUROV
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2015
UOT 342 KONSTİTUSİYANIN HÜQUQ MÜHAFİZƏSİ SİSTEMİNDƏ KONSTİTUSİYA NƏZARƏTİNİN ANLAYIŞI VƏ MAHİYYƏTİ N. H.ŞÜKÜROV Bakı Dövldət Universiteti Nasib_05@mail.ru
əqalədə Konstitusiya nəzarətinin konstitusiyanın hüquqi mühafizəsinin özünəməxsus forması kimi çıxış etdiyi, hüquq ədəbiyyatında konstitusiya nəzarəti ilə yanaşı digər anlayış- lardan da istifad ə edildiyi, hüquq normalarının iyerarxiyalı olmasının təmini üçün Konstitusiya n əzarətinin vacibliyi, Konstitusiya nəzarətinin bütün qanunçuluğa nəzarət sisteminin mər- k əzində durduğu, konstitusiya nəzarətinin funksiyaları, Konstitusiyaya uyğun gəlməyən nor- mativ hüquqi aktların və vəzifəli şəxslərin hərəkətlərinin aşkara çıxarılması və həmin uy- ğunsuzluqların aradan qaldırılması kimi məsələlər geniş tədqiq edilir.
ər: konstitusiya nəzarəti, mahiyyət, funksiyalar, hüquqi dövlət, məhkəmə hakimiyy
əti, hakimiyyət bölgüsü, konstitusiyanın aliliyi, konstitusiyanın hüquqi mühafizəsi, konstitusiya n əzarətinin modelləri
Konstitusiya n əzarəti konstitusiyanın hüquqi mühafizəsinin özünəməxsus forması kimi çıxış edir. Göstərmək lazımdır ki, konstitusiya nəzarəti zamanı yalnız konstitusion normaların mühafizəsi həyata keçirilmir, həm də dəyişən şəraitə uyğun olaraq onların inkişaf etdirilməsi təmin olunur. Buna ən bariz nümun ə kimi ABŞ təcrübəsini göstərmək olar. ABŞ-ın hazırda qüvvədə olan Kon stitusiyası 1787-ci ildə, tamamilə fərqli sosial-iqtisadi və siyasi şəraitdə qə- bul olunmuşdur. Lakin konstitusiya nəzarətinin mövcud olduğu iki əsr ərzində m əhkəmələr, ilk növbədə isə ABŞ Ali Məhkəməsi öz təfsirləri (şərhləri) ilə praktiki olaraq yeni, “canlı” konstitusiya yaratmışdır.
Hüquq ədəbiyyatında konstitusiya nəzarəti ilə yanaşı digər anlayışlardan, m əsələn, “konstitusion qanunçuluq”, “konstitusiya mühakimə icraatı”, “konsti- tusiya ədalət mühakiməsi” və s. anlayışlardan da istifadə edilir. Konstitusiya n əzarəti bütün qanunçuluğa nəzarət sisteminin mərkəzində yerl əşir. Bu, ilk növbədə, konstitusiyanın cəmiyyətin həyatında tutduğu xüsusi yerl ə bağlıdır. Ən mühüm siyasi-hüquqi akt olmaqla konstitusiya sosial, iqtisadi, siyasi sisteml ərin və dövlətin təşkilinin mühüm əsaslarını təsbit edir, insan və v ətəndaşların əsas hüquq, azadlıq və vəzifələrini, məsuliyyətinin ümumi əsasla- 32 rını müəyyənləşdirir. Onun qüvvəsi bütün ictimai münasibətlər sisteminə, vəzi- f əli şəxslərə, ictimai təşkilatlara, vətəndaşlara şamil olunur. Konstitusion norma- ların dolğun şəkildə həyata keçirilməsi yalnız səmərəli konstitusiya nəzarəti sisteminin mövcud olduğu şəraitdə mümkündür. Konstitusiya n əzarətinə tələbat cəmiyyətdə real gerçəkliklə şərtlənir. Təc- rüb ə göstərir ki, bəzi hallarda konstitusiyaya uyğun olmayan aktlar qəbul edilir, konstitusiyanın və qüvvədə olan qanunvericiliyin tətbiqi sahəsində mübahisəli v əziyyətlər yaranır. Bu zaman belə problemlərin həlli konstitusiya nəzarəti or- qanlarının səlahiyyətinə aid edilir. Burada, ilk növbədə normativ hüquqi aktların konstitusi yaya uyğunluğundan söhbət gedir. B əzən konstitusiya nəzarəti hakimiyyətin məhdudlaşdırılması və müxtəlif xarakterli mübahis ələrin həlli üzrə fəaliyyət kimi nəzərdən keçirilir. Onun fəa- liyy ətinin hüquqauyğunluğunun ilkin şərti kimi konstitusion normaların ali və birbaşa hüquqi qüvvəyə malik olması təşkil edir. Konstitusiya n əzarəti dövlət hakimiyyəti orqanları arasında elə münasi- b ətlər sistemidir ki, bu zaman nəzarət orqanları (məsələn, parlament, dövlət başçısı, konstitusiya məhkəməsi) mübahisəli məsələlər üzrə qəti qərar qəbul et- m ək, habelə konstitusiyaya zidd hesab edilmiş aktları ləğv etmək hüququna malik olurlar. Konstitusiya n əzarətinin zəruriliyi, ilk növbədə hüquq normalarının iye- rar
xiyalı olması ilə əlaqədardır. Bu, eyni zamanda, hüquq yaradıcılıq səlahiy- y ətinə malik orqanların iyerarxiyalı təbiətinə də əsaslanır. Hazırda elmi ədəbiyyatda konstitusiya nəzarətinin anlayışına münasibətdə bir neç
ə yanaşma mövcuddur. Konstitusiya nəzarətini təhlil edən S.V.Bobotov ABŞ-da fəaliyyət göstərən konstitusiya nəzarəti institutunu Ali Məhkəmənin dig ər dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərin fəaliyyətini müstəqil şəkildə qiy- m ətləndirmək və öz hüquqi səlahiyyətləri daxilində belə məsələlər üzrə ali və q əti qərar qəbul etmək hüququ kimi nəzərdən keçirir (6, 116). M.A.Nudel konstitusiya n əzarətinə qanunların konstitusiyaya uyğunluğu baxımından yoxlanılması kimi anlayış verir (18, 57). F.S.Abdullayevin fikrinc ə, konstitusiya nəzarəti təkcə məhkəmə nəzarəti il ə məhdudlaşmır. Burada həmçinin qanunverici və icra hakimiyyətlərinin funksional rolu, m ənəvi, milli və dini dəyərlərin qorunması qaydaları və ənənəsi d ə nəzərə alınmalıdır. İkincisi, konstitusiya nəzarəti bir sistem kimi mürəkkəb və harmonik f əaliyyət tələb edən müxtəlif səlahiyyətli orqanların məcmusu olub, yalnız müəyyən şərtlər olduqda mövcud ola və səmərəli fəaliyyət göstərə bilər (2, 62). H əmçinin müəllif göstərir ki, «konstitusiya nəzarəti» bilavasitə kons- titusiyanın mövcudluğu ilə əlaqədar olub, konstitusiya ilə təsbit olunmuş norma v ə prinsiplərin qorunması, hakimiyyətin müxtəlif orqanlarının müəyyən edilmiş s əlahiyyət balansının təmini, habelə insan və vətəndaşların konstitusiya hüquq v ə azadlıqlarının mühafizəsi məqsədi daşıyır. Başqa sözlə desək, konstitusiya n əzarətinin əsas missiyası, onun sosial mahiyyəti «Konstitusiya Məhkəməsi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda qeyd olunduğu kimi – 33
konstitusiyanın aliliyinin təmini və Konstitusiya ilə təsbit olunmuş insan hüquq v ə azadlıqlarının müdafiəsidir (2, 63). D.L.Zlatopolskiy konstitusiya n əzarətini konstitusiyaya və konstitusiya qanunlarına əməl olunmasının, habelə ali dövlət orqanlarının bütün digər aktla- rının konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılması kimi xarakterizə edir(11, 58). A.A.Proskurin konstitusiya n əzarətini yazılı Konstitusiyadan, nəzarət obyektl ərindən, nəzarət orqanlarının məcmusundan, habelə nəzarət orqanlarına müraci ət etmək səlahiyyətinə malik subyektlərin məcmusundan ibarət olan struktur-funksional sistemi özünd ə əks etdirən xüsusi hüquqi institut kimi n əzərdən keçirir (19, 9). V.P.Belyayev konstitusiya n əzarətini səlahiyyətli dövlət orqanlarının spe- sifik funksiyası kimi xarakterizə edərək göstərir ki, geniş mənada konstitusiya n əzarətinin məqsədi konstitusiya quruluşunun mühafizəsi, insan və vətəndaş hüquq v ə azadlıqlarının təmin olunması, dövlət idarəetməsinin səmərəliliyinin artırılması, dövlət quruluşunun stabilliyinin saxlanılması, qəbul edilən hüquqi aktların konstitusiyaya uyğunluğunun təmin olunması, vəzifəli şəxslərin hərə- k ətlərinin qanunçuluq rejiminə uyğunlaşdırılması və bütövlükdə dövlətdə qa- nunçuluq v ə hüquq qaydasının təmin edilməsindən ibarətdir (8, 15). H əmçinin konstitusiya nəzarətinə Konstitusiyanın, dövlətdə qəbul edilən dig ər qanunların və aktların həyata keçirilməsinə nəzarət üzrə hərəkətlərin m əcmusu (bilavasitə ixtisaslaşdırılmış fəaliyyətin özü), eləcə də dövlət və yerli özünüidar ə orqanları tərəfindən qəbul edilmiş normativ hüquqi aktların əsas qanuna uyğunluğuna nəzarət üzrə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş xüsusi prosedura kimi d ə anlayışlar verilir. Geniş mənada konstitusiya nəzarətinin əsas təyinatı Konstitusiyaya uyğun g əlməyən normativ hüquqi aktların və vəzifəli şəxslərin hərəkətlərinin aşkara çıxarılması və həmin uyğunsuzluqların aradan qaldırılması üzrə zəruri təd- birl
ərin görülməsindən ibarətdir. V.A.Kryajkov v ə L.V.Lazarevə görə mahiyyət etibarı ilə konstitusiya nə- zar
əti Konstitusiyanın aliliyinin və birbaşa qüvvəsinin, hakimiyyətlərin şaquli v ə üfiqi şəkildə konstitusion qarşılıqlı əlaqəsinin, insan və vətəndaş hüquq və azad lıqlarının müdafiəsinin, habelə “canlı” konstitusiya hüququnun yaradılma- sının təmin olunmasıdır (12, 59). Qanunvericiliyin v ə konstitusiya nəzarətini həyata keçirən orqanların fəa- liyy
ət təcrübəsinin dərin və hərtərəfli təhlili göstərir ki, bu sahədə olduqca fərqli v ə mühüm vəzifələr həll olunur. Əlbəttə ki, birinci və əsas vəzifə müxtəlif nor- mativ hüquqi aktların konstitusiya və qanunlara uyğunluğunun yoxlanılması, bu sah
ədə uyğunsuzluqların aşkar edilməsi və aradan qaldırılmasından ibarətdir. Ikinci v
əzifə konstitusion əhəmiyyət kəsb edən mübahisəli məsələlərin həlli ilə bağlıdır. Konstitusiya nəzarəti ilə hüquqi dövlət arasında sıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Konstitusiya n əzarəti olmadan hüquqi dövlətin mərkəzi prinsipi hüququn (qanunun) aliliyi prinsipi h əyata keçirilə bilməz. Qanunların, qanun- qüvv əli aktların konstitusiyaya uyğunluğu məhkəmə tərəfindən yoxlanılmadan 34 hüququn aliliyi t əmin edilə bilməz. Burada konstitusiya nəzarətinin digər mü- hüm v əzifəsi - hüququn (qanunun) aliliyinin təmin olunması vəzifəsi özünü göst ərir.
O.V.Brejnev konstitusiya n əzarəti institutunun mühüm elementlərindən biri qismind ə onun funksiyalarını fərqləndirir. Müəllifin fikrincə, konstitusiya n əzarətinin funksiyaları dedikdə nəzarət orqanlarının fəaliyyətinin əsas istiqa- m ətləri başa düşülür (9, 17).
Hüquq
ədəbiyyatında konstitusiya nəzarətinin funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir:
- siyasi funksiya – dövl ət hakimiyyəti orqanları arasında hər hansı ziddiyy
ət yarandığı halda konstitusiya nəzarəti orqanları öz səlahiyyətləri da- xilind
ə cəmiyyətdə və dövlətdə siyasi stabilliyi təmin edən qərarlar qəbul edir;
- t ənzimləyici funksiya – iki istiqamətdə reallaşır: konstitusion qanunçu- lu ğun pozulmasının qarşısının alınması və yeni hüquq normalarının yaradılması (13, 11);
- mühafiz ə funksiyası – konstitusion qanunçuluğu pozan şəxslərə qarşı dövl
ət məcburetmə tədbirlərinin tətbiq edilməsi ilə xarakterizə olunur;
- ideoloji funksiya – xalqın əxlaqi, siyasi və hüquqi şüurunun formalaş- masına, milli və dini dözümlülük prinsiplərinin təsdiq edilməsinə Konstitusi- yanın təsirini ifadə edir (15, 4). S.V.Bobotov m əhkəmə konstitusiya nəzarəti orqanlarının əsas funksiya- ları kimi bilavasitə nəzarətin özünü, əsas konstitusion insan və vətəndaş hüquq v ə azadlıqlarının müdafiəsini, əks balans funksiyasını, həmçinin Konstitusiya- nın uyğunlaşdırılmasını göstərir (7, 5). M.Y.Mityukov və A.M.Barnaşov kimi mü əlliflər məhkəmə konstitusiya nəzarətinin funksiyalarına aşağıdakıları aid edirl ər:
- Konstitusiyanın aliliyinin və birbaşa hüquqi qüvvəsinin, onun bütün hüquq subyektl əri tərəfindən icrasının təmin olunması;
- hakimiyy ət bölgüsü prinsipinin həyata keçirilməsinə nəzarət;
- əsas konstitusion insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi;
- konstitusion-hüquqi mübahis ələrin həlli (17, 22-23).
B əzən konstitusiya nəzarətinin funksiyaları sırasında Konstitusiyanın şər- hi v
ə hüquq yaradıcılığı funksiyaları da fərqləndirilir. Yəni konstitusiya nəzarəti orqanları normayaradıcılığı prosesində də iştirak edə bilərlər. Konstitusiya nə- zar əti orqanlarının normayaradıcılığı prosesində iştirakının özünəməxsus fərqli xüsusiyy ətləri vardır. Özünəməxsusluq əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: -
ə sisteminə aid olan orqanların fəaliyyətidir; -
bu f əaliyyət, ilk növbədə ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi sah əsində ziddiyyətlərin aşkara çıxarılması və aradan qaldırılması ilə bağlıdır; -
konstitusiya n əzarəti orqanları üçün normayaradıcılığı onların əsas funk
siyası olan konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsinin təmin edilməsi ilə müqa- yis
ədə ikinci dərəcəli funksiyadır. Göründüyü kimi, konstitusiya n əzarəti dövlət hakimiyyəti orqanlarının, 35
habel ə ictimai funksiyalar yerinə yetirən ictimai birliklərin aktlarının və fəa- liyy ətinin konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılmasının istənilən formasını özünd ə əks etdirir. Konstitusiya nəzarətinin əsas vəzifəsi isə müxtəlif aktların konstitusiya v ə qanunlara uyğunsuzluğunun aşkara çıxarılması və aradan qal- dırılmasından ibarətdir. Konstitusiya n əzarətinin mahiyyətinə dair müxtəlif nəzəriyyələr və ya- naşmalar mövcuddur. Təbii-hüquq və ya ictimai müqavilə nəzəriyyəsinə əsasən konstitusiya, ilk növb ədə insan və vətəndaş hüquqlarının təminatçısı olaraq idarə ed ən və idarə edilənlər üçün qaydalar müəyyən edir, konstitusiya nəzarəti isə bu qaydalara riay ət edilməsinə nəzarət edir (3, 434). Üzvi nəzəriyyə baxımından konstitusiya hakimiyy ətin təsis aktı olduğuna görə və eləcə də, konstitusiyada əks olunan hakimiyyət orqanlarının aktları təsisçiyə münasibətdə daha aşağı hüquqi qüvv əyə malik olduğundan ona zidd olmamalıdırlar. İnstitusional nəzə- riyy
əyə görə konstitusiya hakimiyyət orqanları üçün onların birinin digərinin s əlahiyyətlərinə müdaxilə etməsinin qarşısını almaq məqsədilə müvafiq qayda- lar mü əyyən edir. Konstitusiya n əzarətinin mahiyyəti və forması müxtəlif hüquqi sistemlər- d ə eyni deyildir. Konstitusiya nəzarəti konstitusiyanin aliliyinin təmin edilmə- sinin xüsusi funksiyası olaraq normativ hüquqi aktları qəbul edən orqanların əsas funksiyası ola bilməz, çünki bu orqanlar özləri konstitusiya nəzarətinin obyektidirl ər (14, 9). Bu səbəbdən də normativ hüquqi aktların konstitusiyaya uyğunluğunun təmin edilməsini parlamentə tapşırmaq məqsədəmüvafiq deyil. Konstitusiya n əzarəti ziddiyətlər və əksliklər sferasında meydana çıxır və onun əsas funksiyası pozulmuş tarazlığı müəyyən etmək, qiymətləndirmək və bərpa etm əkdir (21, 9). Buradan göründüyü kimi konstitusiya nəzarəti yalnız siyasi hakimiyy ətə münasibətdə müstəqil olan və hüquq mübahisələrini qərəzsiz həll etm ək imkanına malik orqanlar tərəfindən həyata keçirilə bilər. Ümumiyy ətlə, konstitusiya nəzarəti sistemi çox geniş dövlət orqanları dair əsini əhatə edir. Bu orqanlara aşağıdakıları aid etmək olar: ixtisaslaşdırılmış konstitusiya n əzarəti orqanları və digər konstitusiya nəzarəti orqanları. İxtisas- laşdırılmış konstitusiya nəzarəti orqanlarına konstitusiya məhkəmələri, konsti- tusiya şuraları və s., digər konstitusiya nəzarət orqanlarına isə dövlət başçısı, parlament (bir qayda olaraq özü t ərəfindən qəbul edilən aktlara münasibətdə), hökum ət (bir qayda olaraq özü və aşağı instansiyalı icra orqanları tərəfindən q əbul edilən inzibati aktlara münasibətdə), ümumi yurisdiksiya məhkəmələri, prokurorluq (b əzi ölkələrdə) aiddir. Konstitusiya nəzarətini həyata keçirən bütün orqanlar sıx qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir, bu da öz növbəsində hüquqi, demokratik dövl ətin normal funksiyalaşmasının vacib şərti olmaqla, konsti- tusiyanın effektiv və hərtərəfli hüquqi müdafiəsini təmin edir. Konstitusiya n əzarətinin predmetinə dair iki yanaşma mövcuddur. Birinci yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, konstitusiya nəzarətinin predmeti yalnız digər normativ hüquqi aktların Konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanıl- ma sıdır. Belə nəzarəti parlamentin özü də həyata keçirə bilər. Bunun üçün 36 deputatlardan v ə ya mütəxəssislərdən ibarət komissiya yaradılır. Komissiya yal nız öz rəyini hazırlayır, qəti qərarı isə parlament qəbul edir. Nəzarət funk- siyası ali nümayəndəli hakimiyyət orqanının rəyasət heyətinə də tapşırıla bilər. Konstitusiya n əzarətinin bu modeli bir sıra Şərqi Avropa ölkələrində tətbiq edilir. Lakin bu model s əmərəli hesab edilə bilməz. Çünki parlament həm qanunları qəbul etmək, həm də onların Konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamaq s əlahiyyətinə malikdir. Öz qərarlarını yoxlayan orqanın bitərəf və qərəzsiz olması şübhə doğurur. Digər tərəfdən parlament digər mərkəzi və yerli dövlət orqanlarının aktlarının Konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamaq səlahiyyətinə malik olsa da, sonuncuların parlamentin qəraından şikayət etmək hüququ yoxdur. H əmçinin bu model hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə də ziddir. Ona gör
ə də konstitusiya nəzarətinin predmetinə dair ikinci yanaşma daha mü- hüm
əhəmiyyət və maraq kəsb edir. Həmin yanaşmaya görə ictimai müna- sib
ətlərin ölkəni idarə edən dövlət orqanlarının məcmusunu, qanunvericiliyi və dig
ər hüquq yaradıcılığını, dövlətin daxili strukturunu, vətəndaş cəmiyyətini, de mokratiya institutlarını, siyasi partiyalar da daxil olmaqla vətəndaşların icti- mai birlikl ərinin funksiyalarını, vətəndaşlarını hüquq və maraqlarının müda- fi əsini özündə əks etdirən və dövlətin konstitusiya quruluşu ilə bağlı olan ayrıca sah əsi mövcuddur. Həmin predmetlə bağlı bütün ictimai münasibətlər tez və ya gec Konstitusiyada öz əksini tapır. Müvafiq dəyərlərin müdafiəsi isə kons- titusiya n əzarətinin köməyi ilə həyata keçirilir və bunun üçün xüsusi olaraq yaradılmış orqanlar konstitusiya nəzarəti orqanları adlanır. Göründüyü kimi, bu yanaşma baxımından konstitusiya nəzarətinin predmeti daha genişdir. Həmçinin burada hüquq münasib ətlərinin iştirakçıları mübahisə edə, aktı fərqli şəkildə t əfsir edə bilərlər. Ona görə də, qanunların eyni cür şərh edilməsi, hamı üçün eyni d ərəcədə məcburi olan qərarların qəbul edilməsi üçün arbitr funksiyasını yerin ə yetirən təsisata ehtiyac yaranır. Belə təsisat kimi isə məhkəmələr çıxış edir. Dünya dövl ətlərinin təcrübəsi göstərir ki, konstitusiya nəzarətini həyata keçir
ən orqanlar arasında ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr olduqca mühüm rol oynayır. Məhkəmə konstitusiya nəzarəti hüquqi fəaliyyətin xüsusi növü olmaqla normat iv hüquqi aktların Konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanıl- masından ibarətdir. Məhkəmə konstitusiya nəzarətinin xüsusi xarakteri onda ifad
ə olunur ki, məhkəmə orqanları özlərinin xüsusi konstitusion səlahiyyətləri əsasında normativ hüquqi aktı və ya onların ayrı-ayrı müddəalarını qəti olaraq konstitusiyaya zidd hesab ed ə və ya qüvvəsinə xitam verə bilər. O.V.Brejnev qeyd edir ki, konstitusiya hüquq münasib ətlərinə təsirinin xarakterinə görə m əhkəmə konstitusiya nəzarəti aşağıdakı səlahiyyətlərin reallaşdırılmasını özünd ə əks etdirir: - konstitusiya hüquq mübahis ələrinin həll edilməsi; - konstitusiya hüquqi m əsuliyyətin tətbiq edilməsi üçün əsasların müəyyən edilm əsi, dövlət-hüquqi proseduraların həyata keçirilməsi zamanı konstitusion t ələblərə əməl olunmasının yoxlanılması; 37
- konstitusiya hüquq münasib ətlərinin yaranması, dəyişməsi və ya xitam olunması üzrə digər hüquqi faktların müəyyən edilməsi (10, 12). Bir sıra ölkələrdə, məsələn ABŞ, Yaponiya, Filippin, Skandinaviya öl- k ələrində hər bir məhkəmə normativ aktın konstitusiyaya uyğunluğu haqqında m əsələni həll edir, lakin bu sahədə ali məhkəmə instansiyalarının qərarları prioritet t əşkil edir (mərkəzləşdirilməmiş nəzarət). Bir qrup ölkələrdə isə, mə- s ələn, Qana, Namibiya, Şri-Lanka, Estoniyada konstitusiya nəzarəti yalnız ali m əhkəmə instansiyası tərəfindən həyata keçirilir (mərkəzləşdirilmiş nəzarət). B əzi federativ dövlətlərdə ali məhkəmə instansiyası ilə yanaşı, konstitusiya n əzarətini federasiya subyektlərinin ali məhkəmələri də həyata keçirir (Avstra- liya, Kanada, Hindistan, Malayziya). Lakin burada federal Ali M əhkəmə nor- mativ aktların konstitusiyaya uyğunluğu haqqında məsələnin həlli zamanı sonuncu instansiya qismind ə çıxış edir (22, 92-95). Konstitusiya n əzarəti fəaliyyətini həyata keçirən orqanların çoxnövlülüyü, h əm də onların dövlət iyerarxiyasının yüksək pilləsinə aid olması (parlament, prezident v ə s.), konstitusiya nəzarəti funksiyasının məzmununu təşkil edən m əsələlərin olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi və nəhayət, ixtisaslaşdırıl- mış konstitusiya nəzarəti orqanlarının nüfuzunun, sosial əhəmiyyətinin və rolu- nun yüks
ək qiymətləndirilməsi belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, konstitusiya n əzarəti fəaliyyətinin mahiyyəti, ilk növbədə dövlət hakimiyyətinin həyata ke- çirilm əsi prosesi ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilməlidir. Məhz bu səbəb- d ən də, inkişaf etmiş demokratiya şəraitində əsasən məhkəmə formaları vasitə- sil ə həyata keçirilən və buna görə də, ilk növbədə, konstitusiya məhkəmə nə- zar əti ilə eyniləşdirilən konstitusiya nəzarəti institutunun mahiyyətinin əsası kimi insan hüquq v ə azadlıqlarını təmin edən, habelə dövlətin təşkili əsasını və onun hüquqi xüsusiyy ətlərini müəyyən edən fundamental bir prinsip kimi ha- kimiyy ətlərin bölgüsü prinsipini nəzərdən keçirmək lazımdır. Beləliklə, haki- miyy ətlərin bölgüsü prinsipi konstitusiya məhkəmə nəzarətinin yaranmasını şərtləndirməklə yanaşı həm də onun mahiyyətinin əsası kimi çıxış edir. Müəl- lifl
ərdən V.V.Abaşmadze və A.M.Barnaşov üçdən yeddiyə qədər hakimiyyət növü f
ərqləndirirlər. Onların fikrincə, hakimiyyətlər bölgüsü ilə bağlı klassik t əlimlərin məzmunu heç də həmişə hakimiyyətlərin bu siyahısı ilə üst-üçtə düşmür. Belə ki, həmin təlimlərdə məhkəmə hakimiyyəti heç vaxt qanun- vericilik v ə icra hakimiyyəti ilə eyni səviyyəli müstəqil hakimiyyət qolu kimi f ərqləndirilməmişdir (4, 27). Sonradan məhkəmə hakimiyyətinin hakimiyyətlər triadasının mübahisəsiz və müstəqil elementi kimi tanınmasında İ.Kantın «hü- quqi dövl ət» konsepsiyası ilə bağlı ideyalarının təsiri, onların inkişaf etmiş de- mokratik dövl ətlərin təcrübəsində reallaşdırılması mühüm və həlledici rol oy- namışdır. Konstitusiya nəzarəti əsəsən onun məhkəmə forması ilə assosiasiya olunaraq dövl ət hakimiyyəti mexanizminin elementi kimi çıxış edir və onun iki əsas qolu – qanunvericilik və icra hakimiyyəti ilə eyni səviyyədə dayanır. Hüquq ədəbiyyatında konstitusiya nəzarətinin hansı hakimiyyət qoluna aid olması mə- s ələsi mübahisəli olaraq qalır. Bir qrup müəlliflər hesab edir ki, konstitusiya 38 n əzarəti məhkəmə hakimiyyətinin tərkib hissəsidir. İkinci qrup müəlliflər gös- t ərir ki, konstitusiya ədalət mühakiməsi tam mənada “dördüncü hakimiyyət” olmasa da üç hakimiyy ətdən yüksəkdə dayanır. Üçüncü qrup müəlliflər kon- stitusiya n əzarətini geniş mənada xüsusi hakimiyyət – nəzarət hakimiyyəti kimi xarakteriz ə edirlər. V.Y.Çirkin konstitusiya nəzarətini nəzarət hakimiyyətinin t ərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirir (20, 249). Dövlət hakimiyyəti mexanizminin t ərkib hissəsi olmaqla konstitusiya məhkəmə nəzarəti digər hakimiyyət qolları üçün xarakterik olan əlamətləri daşıyır. Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən konstitusiya n əzarəti fəaliyyətinin reallaşdırılması prosesi üçün qanunvericilik, icra v ə məhkəmə hakimiyyətləri öz funksiyalarından istifadə edirlər. B əzən konstitusiya məhkəmələri tərəfindən həyata keçirilən konstitusiya n əzarətinə qanunvericilik funksiyası kimi də baxılır. Məlum olduğu kimi, kon- stitusiya n əzarətinin obyektini qanunun tətbiqi deyil, daha çox onun özü təşkil edir. Hakimiyy ət bölgüsü şərtlərində məhkəmə hakimiyyəti ümumilikdə norma yaradıcılığı səlahiyyətlərinə malik deyil və öz funksiyasını yerinə yetirərkən mövcud hüququn d əyişdirilməsi və yeni hüquq normalarının yaradılması üzrə qanunvericilikl ə məşğul olmur, yalnız konstitusiya və qanunları tətbiq edir və qüvv
ədə olan qanunvericilik baxımından müvafiq faktları qiymətləndirir. Bununla da, m əhkəmə hakimiyyəti keyfiyyətinə görə əsas səlahiyyətləri norma yaradıcılığından ibarət olan qanunverici və icraedici hakimiyyətdən fərqlənir. Hakimiyy ət bölgüsü prinsipinin mahiyyətinə görə qanuni fəaliyyət zamanı m əhkəmə hakimiyyəti qüvvədə olan müvafiq hüquq normasını axtarır, tapır və t ətbiq edir, lakin yeni hüquq norması yaratmır. Məhkəmə hakimiyyətinin qanun- vericilik s əlahiyyətlərinin olmasını qəbul etmək mütləq məhkəmə özbaşına- lığına gətirib çıxaracaq. Belə ki, eyni zamanda qanunu həm qəbul, həm də tətbiq ed ərək məhkəmə hakimiyyəti öz əsas funksiyası olan mövcud hüquq və qa- nunçuluğun qərəzsiz müdafiə edilməsini həyata keçirmək iqtidarında olma- yacaqdır. Bununla belə, məhz məhkəmədə norma yaradıcılığı funksiyasının ol- maması məhkəmə hakimiyyətini qeyri-qanuni fəaliyyətdən çəkindirir və onu mövcud hüquqa tabe edir. Buna gör ə də, məhkəmənin normativ funksiyasını hü- quq yaradıcılığı funksiyasından fərqləndirmək məqsədəmüvafiq olardı (2, 43). Konstitusiya n əzarətini həyata keçirən ixtisaslaşdırılmış orqan kimi Konstitusiya M əhkəməsinin yaradılması prosesində maneələrdən biri daxili siyasi s əbəblər olmuşdur. Belə ki, artıq parlamentə nəzarət etmək şüurlu şəkildə d ərk edilirdi. Çünki qanunvericilik fəaliyyəti hərəkətedici «seçki həyacanı» ilə müşahidə edilməklə azadlıq üçün mühüm təhlükə yaradırdı. Məhz ən böyük çoxluq üçün d ə əks balans zəruridir. Çünki bu olmadan parlament rejimi səmə- r əli şəkildə fəaliyyət göstərə bilməz. Parlament çoxluğuna qarşı isə müxalifət müdafi əyə ehtiyac duyurdu. Məhz çoxluğun sabit hakimiyyəti Konstitusiya M əhkəməsinin yaradılmasına şərait yaratdı. Konstitusiya mühakimə institutu Avropa parlamentl ərinin və qitə-avropa hüquq sisteminin yarımparlamentli rejiml əri üçün həyati əhəmiyyət kəsb edirdi. Keçmiş sovet doktirinasında isə konstitusiya mühakim ə institutu ümumiyyətlə nəzərdə tutulmurdu. 39
Konstitusiya n əzarəti ilə bağlı məsələləri təhlil edərkən onun obyektlərini d ə nəzərdən keçirmək lazımdır. V.V.Maklakovun haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi dünya t əcrübəsində konstitusiya nəzarətinin obyektlərinin sayı tədricən artmış v ə bu gün əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: - qanunlar v ə onların müxtəlif növləri, konstitusiyaya dəyişikliklər və əlavələr edən qanunlar, referendumla qəbul edilmiş qanunlar, orqanik (üzvi) və adi qanunlar, qanunvericilik orqanı tərəfindən qəbul edilən digər aktlar; - icra hakimiyy əti orqanlarının normativ hüquqi aktları; - yerli özünüidar ə orqanlarının aktları; - federativ v ə ya konfederativ dövlətlərə xas olan dövlətdaxili müqavilələr; - m əhkəmə orqanlarının aktları; - ictimai birlikl ərin aktları və hərəkətləri; - f ərdi hüquq tətbiqetmə aktları və səlahiyyətli dövlət orqanlarının və v əzifəli şəxslərin hüquq tətbiqetmə təcrübəsi; - beyn əlxalq müqavilələr; - referendum v ə seçkilərin təşkili, aparılması və nəticələrinin təsdiq edilm əsi;
- siyasi partiyaların və digər ictimai birliklərin yaradılması və fəaliyyəti (16, 13). Konstitusiya n əzarəti vasitəsilə qanunvericilik sistemində olan kolliziyalar aradan qaldırılır, hüququn tətbiqi praktikasında ahəngdar, məntiqi inkişaf təmin olunur, müvafiq subyektl ər arasındakı konfliktlərin qarşısı alınır, konstitusiya və normativ aktların hüquqi mühafizəsi təmin edilir, hakimiyyət orqanlarının sə- lahiyy
ət üzrə mübahisələri və insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi məsə- l ələri həll olunur. Ümumiyy ətlə, bütün qeyd olunanların ümumiləşdirilməsi nəticəsində konstitusiya n əzarətinə geniş mənada səlahiyyətli orqanların normativ hüquqi aktların sistemində Konstitusiyanın aliliyinin və birbaşa hüquqi qüvvəsinin t əmin edilməsinə yönələn, konstitusiya quruluşunun və onun əsaslarının müha- fiz əsi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatı, dövlət müxanizminin v ə bütün hüquq sisteminin normal və səmərəli fəaliyyət göstərməsi, qanunçuluq v ə hüquq qaydasının təmin olunması məqsədi ilə həyata keçirilən xüsusi funksiyası, habelə dövlət orqanları və xüsusi şəxslər tərəfindən qəbul edilmiş aktların ölkənin Əsas qanununa uyğunluğuna dair qanunvericiliklə müəyyən olunmuş nəzarət prosedurası kimi anlayış vermək olar.
1.
ərbaycan Respublikasının konstitusiyası. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2012, 100 s. 2.
Abdullayev F.S. Az ərbaycan Respublikasında konstitusiya icraatının nəzəri və praktiki probleml əri. Bakı: Elm, 2009, 396 s. 3.
4.
Абашмадзе В.В. Учение о разделении государственной власти и его критика. Тбилиси: Сабгота Сакартвело, 1972, 51 с. 5.
Брайс Д. Американская Республика. Ч.1. М.: Наука, 1989, 403 с. 40
6.
Боботов С.В. Конституционный контроль в буржуазных странах: доктрина и практика // Советское государство и право, 1989, № 3, с. 115-120 7.
Боботов С.В. Конституционная юстиция (сравнительный анализ). М.: ЕАБ, 1994, 305 с. 8.
Беляев В.П. Контроль как форма юридической деятельности и гарантия законности // Право и политика, 2004, № 2, с. 9-19. 9.
Дисс... канд. юрид. наук. М., 1997, 26 с. 10.
Брежнев О.В. Судебный конституционный контроль в России: проблемы мето- дологии, теории и практики: Дис. ...д-ра юрид. наук. М., 2006, 194 с. 11.
Воеводин Л.Д., Златопольский Д.Л. Государственное право зарубежных социа- листических стран. М., 1984, с. 44-83 12.
Кряжков В.А., Лазарев Л.В. Конституционная юстиция в Российской Федерации: Учебное пособие для вузов. М.: БЕК, 1998, 462 с. 13.
Киреева Е.Ю. Конституционный Суд и конституционное судопроизводство: Автореф. дис. ... канд. юрид.наук. Ростов н/Д, 1997, 26 с. 14.
Лазарев Л.В. Правовые позиции конституционного суда России. М.: Гордец, 2003, 528 с. 15.
Лазарев В.В., Хабриева Т.Я. Охрана конституции и конституционных прав граждан: Лекция для слушателей 3-го фак. Акад. управления МВД. М.: 1996, 264 с. 16.
Маклаков В.В. Конституционный контроль в странах – членах Европейского Союза. М.: ИНИОН РАН, 1995, 64 с. 17.
Митюков М.А. Конституционные суды на постсоветском пространстве. М., 1999, 157 с. 18.
Нудель М.А. Конституционный контроль в капиталистических странах. М.: Юри- дическая литература, 1968, 287 с. 19.
Проскурин А.А. Перспективы развития конституционного контроля в Российской Федерации: Автореф.дис. ...канд. юрид. наук. Орел, 2006, 25 с. 20.
Чиркин В.Е. Государственное управление. Элементарный курс. М.: Юрист, 2001, 320 с. 21.
1995, № 7, с. 3-10 22.
Feno S. The Role of State Supreme Courts in the New Judicial Federalism. N.Y., 1997, 448 p.
РЕЗЮМЕ В статье подробно исследуются проблемы конституционного контроля как особой формы правовой охраны Конституции, рассматриваются примеры использования в юридической литературе других различных определений «конституционного кон- троля», отмечается его значимость в определении иерархии правовых норм. Консти- туционный контроль стоит в центре системы контроля за всей правовой базой. В статье рассмотрены также функции конституционного контроля, вопросы выявления несоот- ветствующих Конституции нормативно-правовых актов и деятельности должностных лиц, а также вопросы устранения этого несоответствия.
государство, судебная власть, разделение властей, верховенство Конституции, правовая охрана Конституции, модели конституционного контроля 41
THE NOTION AND THE ESSENCE OF THE CONSTITUTIONAL CONTROL IN THE LEGAL PROTECTION SYSTEM OF THE CONSTITUTION N.H.SHUKUROV SUMMARY
The article thoroughly analyzes the issues, of the constitutional control as a specific form of the legal protection of the constitution and widely researches the importance of the constitutional control for providing hierarchy of the legal norms; finding normative legal acts, which do not fit with the constitution and the acts of the authorities and elimination of those discrepancies. Key words: the notion of constitutional control, essence of the constitutional control, functions of the constitutional control, rule of law, judiciary, judicial system, division of the power, the supremacy of the Constitution, legal protection of the constitution, models of the constitutional control 42 Yüklə 128,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|