Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
132 II fəsil olunur (6, 52-53; 80, 27). Bu bir yandan qafiyə ilə əlaqədar olub, eyni zamanda ritmi saxlamağa, daha doğrasu misralara müəyyən ritm verməyə kömək edir. Həmin tip təkrarların bir cəhəti də ondan ibarətdir ki, birinci misrada ümumi şəkildə işlənmiş və müxtəlif mənalarda anlaşıla bilən söz, ikinci misrada təkrarlanarkən dəqiqləşdirilir, konkret mənada üzə çıxır. Təəssüf ki, tədqiqatçılarımız bəzən bu həqiqətdən yan keçirlər: Əzizi, gör dügünü, Sinəmdə gör dügünü. Könül sevdigin istər Göz istər gördügünü. Namərddə söz əglənməz, Мərd deməz gördügünü — altılığunın ilk iki misrasını Əzizi gördü günü Sinəmdə gör dügünü — kimi vermişlər (53, 33: 56, 42) ki, bu da əslində müəllifin: «Əzizi, düyünə bax, Sinəmdəki düyünə bax» fikrinin təhrif edilməsinə, misralar arasında məna bağlılığının pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Maraqlıdır ki, Məhəmməd Əmani, Əzizi və s. kimi bayatı ustalarının yaradıcılığında belə təhriflərə təsadüf edilmir. Demək lazımdır ki, əvvəllər bayatılarda misralar arasında məna bağlılığından danışarkən «çox hallarda birinci və ikinci misralarda fikir bəsit olur, sanki sonra gələn üçüncü və dördüncü misralar üçün hazırlıq rolu oynayır» (61, 160) deyən professor V.Vəliyev sonralar bu fıkrindən dönür və qeyd edir ki, sonuncu misraları bayatıdan ayrıca götürərək əvvəlki misralara qarşı qoymaq düzgün deyil- Kərkük folklorunun janrları 133 dir. Əgər əvvəlki misra olmasa, sonuncu misraların özlüyündə mənası о qədər də təsirli olmaz. Bayatının üç və dördüncü misralarının məna kəsəri və siqləti birinci və ikinci misradan asılıdır (64, 129). Bu, xoyrat və manilərdə də belədir. Bu kamil sənət əsərlərinin bir çoxunda ilk iki misra, sonrakı iki misrada veriləcək poetik fikri fəlsəfi və məna cəhətdən qüvvətləndirmək üçün zəmin yaradırsa da, misralar arasında bağlılıq aydınca hiss edilir: Qanad ağlar; Ox titrər, qanad ağlar. Ovum yaralı getdi Boyandı qana dağlar. Fələyin işi düşsün, Yaydan kirişi düşsün Fələyin də bizim tək Namərdə işi düşsün. Başqa qisim xoyrat və manilərdə isə bütün misralar ayrıca məzmuna malik olur. Üçüncü manidən göründüyü kimi, hətta birinci və ikinci misralar sonrakı misralardan daha dərin fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edir: Əkmə bitmiyən yerə, Саn vər itmiyən yerə. Ayaqlar necə varsın Könül getmiyən yerə. Səhərin vaxtı keşdi Bir ulduz axdı keşdi. Dünya bir pəncərədi Hər gələn baxdı, keşdi. Çox geniş əhatə qüvvəsinə malik olan dördüncü nümunədə isə xalqın əsrlərlə topladığı həyat təcrübəsinin 134 II fəsil nəticəsi «Bir ulduz axdı, keşdi», yəni ulduzun axması ilə «dünyadan bir nəfər köçdü» inamı və dərin fəlsəfi məna - «Dünya bir pəncərədi, hər gələn baxdı, keşdi» çulğaşır. Burada misralar bir-biri ilə sıx vəhdət təşkil edir ki, onu yaradan sənətkarın ecazkar qüdrəti sayəsındə kamil sənət nümunəsi səviyyəsinə qalxır. Misralar arasında məna əlaqəsi məsələsində folklorşünas Q.Namazovım fikri də maraq doğurur. Onun fikrincə xoyrat və bayatıda hər misranın öz vəzifəsi, öz adı vardır. Tədqiqatçı Belə bax; Kəmər düşdü, belə bax, Qocaldım, günüm keşdi Pünhan oldum, belə bax kəsik bayatını misal göstərir və qeyd edir ki, bayatının ilk başlarığıc misrası imla, ona həmqafiyə quruları ikinci misra inşa, mətləbi-ideyanı ifadə edən üçüncü misra - məlum, şeri tamamlayan dördüncü misra məxrəc adlanır (158,40-41). Maraqlıdır ki, professor Cəfər Xəndan misralar arasında qarşılıqlı əlaqə məsələsinə tamam başqa cəhətdən yanaşmışdır. Görkəmli ədəbiyyatşünasın fikrincə «İki əvvəlinci misrada çox zaman həyat, təbiət və yaşayış haqqında təsəvvür verilir, Son misralarda isə lirika, hiss, həyəcan, bir şəxsiyyətin daxili vəziyyəti verilir» (254, 165). Demək olar ki, eyrıi fikrə professor Musa Adilovda da təsadüf edilir. Tədqiqatçının fikrincə hər bir bitkin, kamil bayatı iki paralel hissədən ibarətdir. Birinci hissə əvvəlki iki misranı əhatə edir və burada cansız aləmdən söhbət gedir, ikinci hissə isə iki son misranın əhatə edir və burada canlı aləmdən söhbət gedir (260, 617). Tədqiqatçı sonralar bu fikrini daha da inkişaf etdirərək yazır: «Müstəqil və bütöv bir əsər olan hər hansı bayatı iki paralel hissədən təşkil edilir. Həmin paralel tərkiblərin biri cansızlardır, ikincisi isə canlılardan bəhs edir, can- Kərkük folklorunun janrlar 135 sızlara aid hissə ilə sonra gələn canlılara aid hissə bayatıda ardıcıl gəlir, yanaşı yaşayır, paralel şəkildə mövcud olur. Hər hansı bir bayatıda bu ümumi cəhəti görmək mümkündür» - deyir və doğru olaraq: «İkinci misralar əsas fikri məna və ritmik cəhətdən qiymətləndirməyə xidmət edir» qənaətinə gəlir (6, 51, 52). Həcmcə kiçik, mənaca böyük olan, xalqın yaradıcı dühasından xəbər verən, əsl sənət nümunələri olan xoyrat və manilər qonşu xalqlar arasında da geniş yayılmışdır. Bu baxımdan da xoyratlar və bayatılar fərqlənmirlər. Doğrudan da «hər birində bir mənzumədəki qədər fıkir və duyğu ifadə edilən» Azərbaycan bayatılarının da sehri qonşu xalqları ram etmişdir (70, 6; 67, 65-84). Bayatıları istər yaşlı, istərsə də cavanlar olsun, hamı sevir. Adamlar qəm, qüssə, kədər, hüzn, sevgi-məhəbbət, istək, dilək, arzu, həsrət, narazılıq və s. hisslərini bayatılar vasitəsilə bildirirlər. Matəm mərasitnində onlardan istifadə edirlər. Nəhayət, fikir və duyğularını bayatılarla izhar edirlər. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan dili Qafqazda ümumi folklor dili olub (70, 6). Azərbaycan folklorundan qidalanan, onu «zəngin xəzinə» adlandıran qonşu xalqların ədəbiyyat klassiklərinin xoyrat və manilərə müraciət etməsi də deyilənləri təsdiqləyir. Məsələn: Keşdi ömrüm; Gör necə keşdi ömrüm. Harayladım dönmədi, Elə bil heşdi ömrüm. (69, 175) Oda düşən mənmişəm, Yanıb oda dönmüşəm. Od olub işıq verdim Işıq verib sönmüşəm. Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|