Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
128 II fəsil dəqiq, daha tutarlı, daha inandıncı demək üçün xoyratlarda çoxlu atalar sözündən də istifadə edir. Bu da təbiidir. Xoyrat və manilər, eləcə də bayatılar şifahi xalq ədəbiyyatının başqa növ və janrları, xüsusən də qafıyələn- mənin ilk baş verdiyi janrlardan olan atalar sözü və mə- səllərlə sıxı bağlıdır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bayatı ilə işlənən atalar sözləri və məsəlləri qədim bayatılarda axtarmaq lazımdır (264, 170). Rus folklorşünaslığında da bəzi atalar sözlərınin xalq mahnılarından yarandığını göstərənlər vardır (296, 220: 301, 161). Bunun əksinə olaraq M.Ştokmar qeyd edir ki, «Ənənəvi mahnılardan yaranan bir dənə də atalar sözü yoxdur...» Atalar sözləri qafiyələnən xalq yaradıcılığının ilk poetik janrıdır (336, 151, 163). Göründüyü kimi, tədqiqatçı atalar sözlərinin daha qədim olması fikrini ortaya atır. Buraya onu da əlavə edək ki, Kərkük dolaylarında təzə yazmağa başlayan gənc şairlər də, orta və yaşlı nəsil də xoyratlarda hər addımbaşı atalar sözü və məsəllərdən istifadə edirlər. Ümumiyyətlə, xoyratlarla işlənən atalar sözləri çoxdur: Əyri ağac düz olmaz, rəndə vursan yüz yerdən; Dəyirınan işin görər, çaqçağa baş ağrıdar; Qılınc kəsınəyən əri bir quru söz öldürər; Divarı nəm yıxar, insanı qəm; Dəryaca ağlın olsa, yoxsul olsan gülərlər; Düşənin dostu olmaz; Bilənə bir söz yetər, bilməyənə yüz oxu; Tərəzin əyiləndə, hər gələn bir daş atar; Ayağını yorğanına görə uzat və s. kimi onlarca atalar sözü göstərmək olar. Atalar sözləri xoyratlarda böyük ustalıqla işlədilir. Məsələn: Bir daş atar; Bir kirəс, bir daş atar. Tərəzin əyilndə Hər gələn bir daş atar. Кərкüк folklorunun janrları 129 Arzular gedər; Qəmbər - Arzular gedər. Bəsləmə yad ördəgin Vətən arzular gedər. Göründüyü kimi, bir tərəfdən atalar sözləri və məsəllərdə müdrikliklə, yığcam şəkildə deyilmiş ifadələr xoyratların bədii dəyərini artırır, digər tərəfdən də xoyratlar atalar sözü və məsəllər kimi bədii söz xəzinəsini daha da zənginləşdirir, onların daha geniş yayılmasına kömək edir. İraq-türkman xoyratlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də əksər xoyratlarda misralar arasında məna bağlılığının olmasıdır. Əta Tərzibaşı bu münasibətlə yazır: «Xoyrat və manilərimizin başlıca vəzifələrindən biri də bunların ən çox qanadları arasında məna bağlılığının mövcudluğudur» (212, 41). Tədqiqatçının müqayisə üçün verdiyi xoyrat və manilərdə misralar arasındakı bağlılıq göz qabağındadır: Dolandı gün; Döndü gün, dolandı gün. Mən sənə daldalandım Sənə də dolandı gün. Avçılar av tutmasın Çaxmağı qav tutmasın. Səni vuran avçının Qolları yay tutmasın. Əta Tərzibaşı xoyrat, mani və bayatıları misralar arası məna bağlılığı baxımından müqayisə edərək başqa bir münasibətlə yazmışdır: «Xoyrat qanadları arasında məna bağlıbğının mövcudiyyəti haqqında ilk dəfə olaraq tərəfimizdən irəli sürülən görüşü doğru bulan azərbaycanlı professor M.H.Təhmasib azəri bayatıları üçün də bunu eynən qəbul etməkdədir ki, bu baxımdan Kərkük xoyratları ilə Azərbaycan bayatılarının biri-birindən ayrılmadığını önə sürür» (212, 74). 130 II fəsil Həqiqət naminə demək lazımdır ki, bayatilarda sətirlər arasında məna bağlılığının olduğuna biz hələ 1943-cü ildə M.H.Təhmasibin çapına müvəffəq olduğu «Bayatılar» kitabına yazıçı M.Hüseynin yazdığı sanballı giriş məqaləsində təsadüf edirik: «Elə bayatılar var ki, yaradıcının məharətindən asılı olaraq sətirlər arasındakı əlaqə son dərəcə sənətkaranə gözlənilmişdir: Əzizim, aydın olsun, Ay doğsun, aydın olsun. Gəl yardan xəbər verim, Gözlərin aydın olsun — deyərkən, ayın doğması ilə şad xəbər arasındakı əlaqə olduqca üzvi və təbiidir. Lakin hər vaxt belə olmur: Mən aşiqəm, ya xannan, Ya sultannan, ya xannan. Bir dəstə gül olaydım, Asılaydım yaxannan. Burada birinci hissə ilə ikinci hissə arasındakı əlaqə çox uzaqdır. Lakin ən yaxşı bayatılar üçün birinci təsadüf daha xarakterikdir» (51, 16). Doğrudur, Əta Tərzibaşı da bütün xoyrat və manilərin misraları arasında məna bağlılığı olduğunu təsdiq etmir. Əksinə, tədqiqatçı «bununla bərabər qanadları arasında məna bağlılığı bulunmayan xoyrat və manilərimiz də yox deyildir» (212, 41) qənaətinə gəlir. Təəssüflə qeyd etməli oluraq ki, son vaxtlara qədər əksər tədqiqatçılarımız bayatı-xoyrat və manilərin birinci və ikinci misralarının ümumiyyətlə formal xarakter daşıdığını və sonrakı iki misradakı fikir üçün bir növ zəmin hazırladığını qeyd edirdilər. Tədqiqatçı Ayaz Vəfalı bunun çox zərərli olmasını ürək ağrısı ilə qeyd edir: «Bu səyin az qala ümumi bir Kərkük folklorunun janrlar 131 şəkil alması bununla nəticələnmişdir ki, bayatılarımız ciddi zəhmət bahasına ümumittifaq miqyasına çixarılarkən kitabın müqəddiməsində elə о cür də təqdim edilmişdir. Beləliklə, xalq şerinin bu əvəzsiz mimunələri, folkloramuzu orijinaldan öyrənmək imkanı olmayan oxuculara istəsək də, istəməsək də, bədii cəhətdən qeyri- mükəmməl kimi nişan verilmişdir. İndi bu «ənənəvi» fikrin əleyhinə çıxanların səsi daha ucadan eşidilməkdədir» (69, 173). Elə buradaca göstərmək lazımdır ki, bəzi bayatıların çap variantında misralar arasında məna bağlılığının olmamasında, onların qeyri-mükəmməl səviyyəyə endirilməsində tədqiqatçıların diqqətsizliyi və eləcə də bəzilərinin naşılığı az rol oynamamışdır. Təcnislərlə cinaslı bayatıları qarışdırmışlar. Bayatılarda işlənən cinas qafiyələr şerə xüsusi gözəllik, oynaqlıq və musiqi ahəngi verir (78, 27). Odur ki, bayatılardan cığalı təcnislərdə də istifadə edilmiş, yəni təcnis yaradan sənətkar qoşmanın, müxəmməsin və s. arasına dörd və hətta altı misralı bayatı şəklində incilər - cığalar daxil etmişdir (250, 83). Bu, həm melodiyanı, həm də poetik tutumu gücləndirmişdir. Bayatılarda olduğu kimi, təcnislərdə də cinas qafiyələr işlənir. Məsələn: Lazım olur yoxsul üçün bircə mal, Leyli isən göstər тəпə bir camal. Laf eyləmə, var saqidən bir cam al. Leysan çeşmim məni eylər sənə mal. Lakin göründüyü kimi, bütün misralarda cinaslar mürəkkəb formadadır. Təcnislərdən fərqli olaraq xoyratlarda birinci misra ilə ikinci misradakı cinas sözlərdə daxili bölgü hərfı-hərfinə uyğun gəlməlidir. Professor Musa Adilov və iraqlı tədqiqatçı Qasım San Kəhiyənin haqlı olaraq göstərdikləri kimi, birinci misrada- kı qafiyə əmələ gətirən söz ikinci misrada mütləq təkrar Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|