Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
158 II fəsil Səhər yuxusu şirindi - Sən söylə bağa gəlirəm, Opüşdən oyat məni - Səhər yatmağa gəlirəm, Bəzən də mahnı mətninin hər misrasından sonra döndərmənin 1-ci misrasının yarısı gəlir, beyt bitəndən sonra bütöv oxunur: Ay çıxdı, batar indi - Ay dolanaydı, Yar oxun atar indi - Gün dolanaydı. Leyli xəstə düşübdü - Ay dolanaydı. Məcnun саn satar indi - Gün dolanaydı. Ay dolanaydı, Gün dolanaydı, Yarın tək-təkyerişi məndə olaydı. Mətni bayatı olan mahnıların bəzisində hər misradan sonra iki misralıq döndərmənin bir misrası təkrar olunur, bayatı bitdikdən sonra döndərmənin yalnız ikinci misrası təkrar olunur. Məsələn: Qara çadır xaraldan - Ölləm, ölləm, mən ölləm necə, Boyun seçdim maraldan - Başuva dolannam mən bu gecə Nə dərdim var, nə bəlam - Ölləm, ölləm, mən ölləm necə Sənsdn тəni saraldan - Başuva dolannam mən bu gecə. Başuva dolannam bu gecə, yar, bu gecə. Mətni bayatı olan mahnılardan başqa yerdə qalan mahnıların hər bəndi əsasən üç misradan ibarət olur. Döndərmə isə mütləq iki və ya dörd misralı olur. Belə mahnıların hər misrasında hecaların sayı adətən 8, 11, 13 və ya 14 olur. İki misralı döndərməsi olan mahnılara daha çox rast gəlinir. Döndərmədə hecaların sayı fərqlənir. Hər misrası səkkiz hecadan ibarət olan mahnıya nümunə: Evlərinin önü yonca, Yonca qalxıb dam boyunca. Boyu uzun, beli incə Döndərmə: Kərkük folklorunun janrları 159 Ninnə yavrum, ninnə Əsmər yavrum,ninnə. Hər misrası on bir hecalı olan mahnıya nümunə: Qalanın dibində üç ağac incir Əlimdə biləkcə, qolumda zincir. Zinciri boş bağla həryanım incir Atma bu daşları mən yaralıyam El-aldm al geyib mən qaralıyam. Az da olsa hər misrası on üç hecadan ibarət mahnılara da təsadüf edilir. Belə mahnılarda döndərmə olmur. Məsələn: Mənim əlvan güllərim var, görməğə gəlin, Gözəllərə mən sataram, almağa gəlin və s. Bəzi mahnılarda isə mahnının mətni bir şəkildə, döndərmə isə başqa şəkildə olur. Məsələn: Rəhm eylə mənə, yarı əlimdən əсəl aldı, Cananım ilə vəslətimiz məhşərə qaldı, Yarın firqəti yaxdı məni dərdlərə saldı. Döndərmə: Yazıq-yazıq kölgədən düşdüm günə, Yazıq-yazıq qocaldım gündən günə, Göründüyü kimi, mətnin hər misrası 14 hecalı, dön- dərmə isə 11 hecalıdır. Azərbaycan xalq mahnılarında da istər əsas misralarda, istərsə də nəqərat misralarında müxtəlif şer şəkillərindən və heca bölgüsündən istifadə edilir (103, 95). Elə mahnılar da var ki, döndərmə hər beytin ikinci və dördüncü misrasının təkrarı ilə yaranır: 160 II fəsil Əndim yarın bağçasına, güldən keçilməz, Suları savuqdı, baba, bir diş içilməz. Sudan keçdim gəldim, baba, yardan keçilməz. Acıdı eşqin şərabı, susuz içilməz, Suları savuğdı, baba, bir diş içilməz. Onu da demək lazımdır ki, mahnılarla döndərmələr məzmunca biri-birini tamamlayır. Bu ən çox da hər misrası səkkiz hecadan ibarət olan mahnı və döndərmələrə aiddir: Fələk açdı dalda yara, Kimsəm yoxdu yaram sara. Хəbər verin nazlı yara Dərdim çoxdu, dərmanım yox, Döndərmə: Mən ölürsəm qürbət eldə, Ağlayacaq bir kimsəm yox. Aman-aman, halım yaman, Heç gülərmi dərdli olan? Kərkük dolaylarında xalq mahnıları ilə bağlı maraqlı bir cəhət də özünü göstərir. Bayatıya heç vaxt başqa şer formasının döndərməsi kimi təsadüf edilmir. Ancaq bütün başqa şer formaları bayatının döndərməsi kimi çıxış edə bilir. Bayatı isə yalnız mətni bayatı olan mahnının dön- dərməsi kimi özünü göstərir. Məsələn: Evlərində süsəni; Barışdırın küsəni. Göz açdım səni gördüm, Mən istəməm kimsəni. Döndərmə: Рənсərədən daş gələr, Xumar gözdən yaş gələr, Kərkük folklorunun janrları 161 Səni mənə vərsələr Allaha da xoş gələr. Göründüyü kimi, İraq-türkman xalq havalarında diqqəti cəlb edən cəhətlər çoxdur. Biz hələ onu demirik ki, İraq-türkman xalq mahnılarının musiqişünaslarımız tərəfindən tədqiqi bir çox oxşar və fərqli cəhətləri üzə çıxarmaqla, bəzi mahnılarımızın da mətnlərinin dəqiqləşməsinə kömək edərdi. Kərkük dolaylarında Azərbaycan xalq mahnısı kimi tanınan bir çox mahnılar var ki, Xalqın yaddaşında olduğu kimi qalıb. Azərbaycanda isə görkəmli bəstəkar Tofiq Quliyevin göstərdiyi kimi, bəzi ifaçıların mətnə yersiz müdaxiləsi onların süjetində ya məntiqsizlik yaratmış, ya da musiqinin ifadə etdiyi bədii-estetik məzmuna xələl gətirınişdir (32, 5). Azərbaycanda «Xumar oldum», İraq-türkman folklorunda isə «Yar bizə qonaq gələcək» kimi tanınan mahnı mətninə diqqət yetirsək dediklərimiz aydınlaşar: Getdim gördüm bagda yatıb, Ceyran, mənə bax, bax! Maral məmə bax, baxl Ay qız, mənə bax, bax! Qara tellər gülə batıb Gözəl, mənə bax, bax! (32,88) Kərkük dolaylarında bu mahnının döndərməsi aşağıdakı kimi olur: Döndərmə: Yar bizə qonaq gələcəğ Bilmirəm nə vaxt gələcəğ Söz verib sabah gələcəğ. 162 II fəsil Sonra isə mahnı mətni belə davam edir: Getdim gördüm bağda yatır, Ay qız mənə bax, bax! Siyah zülfü gülə batır, Ceyran mənə bax, bax! Məni görüb qaş-göz atır, Maral, mənə bax, bax! Son misra: Getdim gördüm bulaxdadı, Əl-üzünü yumaxdadı və s. Göründüyü kimi, mahnının mətnindən Azərbaycan variantında bir misra düşmüşdür. Üçlüyün о biri misralarında da beləcə. Ü.Hacıbəyov və M.Maqomayevin 1927-ci ildə buraxdıqları və sonralar təkrar nəşr olunan «Azərbaycan el nəğmələri kitabında da bu mahnının hər bəndi İraq- türkman musiqi folklorunda olduğu kimi üç misradan ibarətdir(231,58). Bu mahnını Azərbaycan bəstəkarı S.Rüstəmov da Kərkük dolaylarında olduğu kimi «Yar bizə qonaq gələcək» adı ilə vermişdir (231, 67). Onu da deyək ki, Kərkük dolaylarında da, Azər- baycanda da eyni olan bir çox mahnılar vardır. Döndər- məsi və ya biriki bəndi eyni olanlar da çoxdur. Bu mah- nılardan: «O yana döndər məni», «Yar bizə qonaq gə- ləcək», «Pəri», «Ay qara xal yar», «Ay qız heyranın ol- lam», «Niyə gəlməz oldu», «Dam üstədir damımız», «Qa- lanın dibində bir daş olaydım», «Nərgizi dəstə bağladım», «Kətan köynək dizdən yar», «Evlərınin önü yonca», «Bu gələn yar olaydı», «Yeri, yeri, yeri küsmüşəm sənnən», «Bu xal nə xaldı», «Gözəllərdən üç gözəl var sevməli», «Samavar almışam silənim yoxdur» və başqalarını göstərmək Kərkük folklorunun janrları 163 olar (231, 63; 208; 80; 119; 130; 32). Bu, təbiidir. Bu baximdan Kərkük xoyrat və mahnıları üzərində tədqiqat aparan Əta Tərzibaşının fıkri maraq doğurur: «Əskidən bəri azərilərlə dolu olan Təbriz, Marağa, Qarabağ və daha başqa şəhər və səmtlərdə musiqi həyatı yüksək bir səviyyəyə alınmışdır. О zaman İraq türkləri ilə bu ölkələrdə yaşayan türklər arasında dil, ədəbiyyat və musiqi baxımından bulunan yaqın bağlılıq qolaylıqla düşünülə bilər. Bu bağlılıq azərilərlə İraqda yaşayan türkmanlar arasında bir dərəcəyə dəgin qüvvətli bir qaynaşma hasilə gətirmişdi. Bununla bərabər, türkmanlar kəndi şivə və musiqi-lərini az-çox olduğu kimi qoruya bilmişlərdir. Bununla bərabər, bir qism havaların dəyişikliklə bir- birindən alındığını, böyləcə saysız türkülərin meydana gəldigini düşünmək qabildir» (208, 8-9). Bu baxımdan, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, İraq- türkman tədqiqatçısı Mahir Naqibin gəldiyi nəticə də maraq doğurur: «Sinirlərin (sərhəd) bir-birindən uzaqlığı Kərkük türk xalq musiqisi ilə Azərbaycan türk musiqisi arasındakı kök bərabərliyini yox edəməmişdir» ( 350,11). Yeri gəlmişkən deyək ki, İraq-türkman xalq mahnıları İran, Türkiyə və Azərbaycanda da sevilə-sevilə oxunur və mahnı yaradıcılığına öz müsbət təsirini göstərir. Azərbaycanda İraq-türkman mahnılarına, eləcə də İraq-türkman folklorunun başqa janrlarına açıq doğmalıq münasibəti özünü göstərir. Bu, təbiidir. Öz doğmasını sevməmək mümkün deyil. Azərbaycanda bəstəkarlar İiraq- türkman xoyratlarına musiqi bəstələyir, müğənnilər onları və İraq-türkman mahnılarını böyük məhəbbətlə oxuyurlar: «Bayatılar», «Evlərinin önü yonca», «Xalidə», «O yana döndər məni», «Kətan köynək dizdən yar», «Altun üzük, yaşıl qaş», «Mənim ipək yaylığım var, almağa gəlin» və s. Azərbaycan radio və televiziyasında tez-tez səslənir. Kərkük dolaylarında da Azərbaycan mahnıları oxunur. Şairlərimizin sözlərinə musiqi bəstələyib oxuyur və kitab- Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|