Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
154 II fəsil Demək olar ki, bayatıların mayası musiqidən yoğ- rulmuşdur. Xalq mahmları ilə məşğul olan tədqiqatçılar bunun Azərbaycanda da belə olduğunu qeyd edirlər: «Xalq mahm mətnlərinin əksəriyyəti bayatılardan ibarətdir. Bu da təbiidir. Musiqi ahənginə uyğun gəldiyindən və onun yıgcamlığı musiqiyə daha münasib olduğundan xalq öz mahnılarındakı mətnin demək olar ki, əksəriyyətini bayatılardan almış və ya yaratdığı hər bir yeni mətndə bavatı formasma əsaslanmışdır» (125, 6). Bizcə «mani» dedikdə göz önünə həm bayatı, həm də mahmnm gəlməsi də bununla olaqədardır. XVIII əsrin ortalannda yaşayan, Kərkük dolaylarmda böyük Füzulinin davamçılanndan olan Şeyx oğlunun: «Lam» - ləbində limim var, Sən yox de, mən deyim var. Mütrib qanun üzrə gəl Həm mani, 'həm neyim var - dordlüyündə də, indinin özündə də xalq arasında ağızlar- da gəzən: Mahnı mahnını açar Mahnı bilməyən qaçar. Mahnı bir belə şeydi Qəribyerda dərd açar. Mani maniyə tuşdu. Mani bilməyən heşdi Mani bir belə şeydi Qəriblikdə yoldaşdı - manilərində (212, 57, 548) də hər şeydən əvvəl diqqəti cəlb edən bu cəhətdir. Eyni motivə Azərbaycan bayatılarında da rast gəlirik: Mahnı mahnının başı Mahnı bilməyən naşı Kərkük folklorunun janrlar 155 Mahnı bilməkyaxşıdı (Və ya: Gəl bura mahnı deyək) Qərib yerin yoldaşı (108, 12; 53, 166). M.Qorkinin xalq mahnıları haqqında dediyi: «Nəğmə yaradıcılığı xalqa cox qədimlərdən bəri dayanmadan və özünəməxsus yoldaşlıq edir» (84, 703) kəlamı eyni ilə yuxarıdakı parçalarla səsləşir. Həm Azərbaycanda, həm də İraq-türkman folklorun- da şifahi poeziya janrının bayatı forması xalq mahm yara- dıcılığında müstəsna rol oynamış və bu funksiyanı indi də yerinə yetitməkdədir. Mətni bayatı olan mahnılardan başqa, 8, 11, 13, 14 və s. hecalı, poetik fikir, intonasiya və bölgü baxımından müəyyən simmetriya daxilində olan, biri-birindon fərqlə- nən bir çox şer şəkillərinə də təsadüf edilir ki, mahnılarda ürək oxşayan, məftunedici bir rəngarənglik yaradır. Bun- dan əlavə M.İsmayılovun göstərdiyi kimi, xalq musiqisi əsas etibarilə birsəsli olduğuna, yəni bir nəfər tərəfindən ifa edildiyinə görə melodiyası çox ifadəli və təsirlidir (127, 26). Lirik mahnıların ən çox özünü göstərəni məhəbbət mahnılarıdır. Onlar məzmunca yumorlu, şən və qəmli olurlar. Yumorlu mahnılar Azərbaycan xalq mahnılarında olduğu kimi, gənc oğlan və qızın deyişməsindən ibarət olur. «Hacı Fərəcin qızı, boyun görməli», «Oğlan yaylığın hanı», «Ay havar dəgirmançı» və s. belə mahnılardandır. Şən əhval-rahiyyəli və ehtiraslı melodiyası olan mah- nılarda oğlanla qızın zərif sevgi hisslərinin həyata keçmə- si, vüsala çatmaq üzrə olması göstərilir, biri-birinə olan saf duyğuları tərənnüm edilir. Bəzi sevgi lövhələri təbiət mənzərələri fonunda verilir. Belə hallarda scvgi təbiət obrazları vasitəsilə tərənnüm edilir. Sevgililər biri-birini ceyrana, gülə, bülbülə, ahuya və s. bənzodirlər, sevgili qızın zahiri gözəlliyi - qaşı, gözü, dişləri, dodaqları, ya- naqları, qədd-qaməti, baxışı, saçları, yerişi, danışığı və s. 156 II fəsil tərif olunur. Və əksinə, məhəbbəti daşa dəyən, ümidləri puça çıxan gəncin qəm, qüssə, kədərini göstərən mahnılar «ah», «vay» və s. nidalarla səciyyələnir (133, 251-294). Onu da demək lazımdır ki, mahnı mətnlərində rast gəlinən «ah», «vay», «ay baba», «aman», «ölləm», «öz ağam», «ay nənəm», «mina boylum, evi yanmış» və s. kimi əlavə sözlərin işlədilməsi mahnıların daxili intizarında böyük əhəmiyyəti olmaqla bərabər, mahnının orta-sında və yaxud sonunda tamamlayıcı səciyyə daşıyır. Mahnıdan asılı olaraq misralardakı sözlərdən biri təkrar oluna bilər. Bu zaman həmin sözlərın əvvəlinə «ah yaman», «vah şirin», «vah gözəl» və s. sözlər artırmaqla yeni misra meydana çıxır. Bəzən yaranan misra ortada olur, məsələn: Evlərində şəkərdən bir xalı var, Şəkərlənmiş dodağında balı var. Ay yaman balı var, vah şirin balı var. Hər kəsin də münasib bir yarı var.' Bəzən təkrar vasitəsilə yaranan misra axırda olur. Məsələn: Evlərinin önü arpa, Arpa biçir qırpa-qırpa İki bacı, biri кörрə, Nə şirin göyün gözəli, Ah nə yaman göyün gözəli. Bəzi mətni bayatı olan mahnılarda hər misranın birinci sözü təkrar olunmaqla qoşma formada mahnı yaranır. 1Burada və bundan sonra xalq mahnıları ilə bağlı verəcəyimiz misallara aşağıdakı kitablarda rast gəlinir: Əta Tərzibaşı. Kərkük havaları, Bağdad, 1961; Kərkük mahnıları, Bakı, Gənclik, 1973; Kərkük folkloru antologiyası, Bakı, Azərnəşr, 1987; Təkrar nəşr, 1990; Mahir Naqib. Kərkük türk xalq musiqisinin təsnif və təhlili. Ankara. 1991. Kərkük folklorunun janrları 157 Məsələn: Gecələr... gecələr zar ağlaram mən. Heç bilməz... heç bilməz yar, ağlaram mən. Şahsənəm, Şahsənəm bağ-bağçasında Çaldı bir, çaldı bir mаr, ağlaram mən. Elə mahnılar da vardır ki, döndərmələrində bir neçə söz işlədilir. Bu halda həmin sözlər müstəqil nəqərata çevrilir. Məsələn: Boyun boylardan kölə, ağam Süleyman Bənzisən qönçd gülə, mən sənə qurban, Yıxıbsan babam evin, ağam Süleyman Üzümə gülə-gülə, doldur ver fincan. Döndərmə: Ağam Süleyman, paşam Süleyman, Evləri köprü başında, boyuva qurban. Təsadyfi deyildir ki, R.İ.Qruber döndərmələrin - çoxdəfəli təkrarların şən mahnılarda şənliyin, xoş əhval- ruhiyyənin, oynaqlığın daha da artmasına kömək etdiyini qeyd edir (287, 12-13). Göründüyü kimi, Kərkük dolaylarında mahnılar döndərmə - yəni nəqəratla oxunur. Bu, mahnını daha da oynaq edir. Mahnını tək bir şəxs oxuduğu halda, döndərməni xorla oxuyurlar. Adətən hər beytdən sonra oxunan döndərmə başqa məqamlarda da özünü göstərə bilər. Mətni bayatı olan bəzi mahnıların hər misrasından sonra dörd misralıq döndərmənin bir misrası oxunur. Mə- sələn: Səhərdən oyat məni - Sən söylə bağa gəlirəm. Sinəvə dayat məni - Boyun görməğə gəlirəm. Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|