Bəkir Nəbiyev prof. Mahir Naqib Rəyçilər: mea-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
216 III fəsil simi xüsusilə fərqlənir. Şair demək olar ki, bütün şerlərində atalar sözü və məsəllərdən məharətlə istifadə edib, ölməz əsərlər yaratmışdır: Çün hər nə kim əkərsən, axır biçərsən anı. Söz bilənə yetər bu söz, özgə sualə düşməsin. Ey Nəsimi, aqibət verər yelə, Bivəfa ilə yeyən nanü nəmək. və s. atalar sözləri bu qəbildəndir (166). İraq-türkman atalar sözləri və məsəllərinin folklorun başqa janrlarında və eləcə də bədii ədəbiyyatda gen-bol işlədilməsi, onların başqa janrlar arasında tutduğu yeri dərk etmək üçün müəyyən təsəvvür yaradır. Kərkük dolaylarında Molla Nəsrəddindən əlavə, başqa tarixi şəxsiyyətlər və hadisələrlə bağlı yaranmış çoxlu atalar sözü və məsəllər də vardır. Məsələn: «Altunu yez (mis), atlası bez qoyralılar», «Cümə daşı atmaq», «Həmavinın kor bəgiri kimi axır gətirmək»; «Həsən- Hüseyn üçün deyil, həlim üçün şivən edir»; «Qaçanı tut, qalan malımızdı»; «Qalxdın öz evini yıxdın, düşdün xalqın evini yıxdın»; «Lolo, lolo, mənə də lolo!», «Əhməd ağaya anlat»; «Türkman oğlu köç eylədi, seyran bunun sonundadı»; «Saqqalını təraş etdi, əlinə güzgü verdi»; «Həm satar, həm su qatar, həm də bərabər atar» və s. bu qəbildəndir. Bu atalar sözü və məsəllərin yaranına yolu, yeri və münasibəti Əta Tərzibaşı və İhsan Vəsfmin kitablarında az-çox öz əksini tapmışdır (209, 80). Bununla belə, demək lazımdır ki, atalar sözləri və məsəllərin mənşəyini xronoloji şəkildə müəyyən etmək mümkün deyildir. Bunun əsas səbəbi xalq ədəbiyyatının başqa növləri kimi, atalar sözlərinın də dəyişkən olmasıdır (118, 36). Ona görə ki, müxtəlif inkişaf mərhələlərində onlar müxtəlif forma və mazmun kəsb edirlər. Lakin bu о demək deyildir ki, hər yeni inkişaf mərhələsində atalar sözləri başdan-başa dəyişir. Əksinə, atalar sözləri Kərkük folklorunun janrları 217 arasında uzaq keçmişlərlə bağlı saysız-hesabsız nümunələr vardır. Belə olmasa idi atalar sözlərinin qədimliyi və yaranma yolları barədə söz açmaq, nəticə çıxarmaq mümkün olmazdı. Bu və ya digər Xalqın fikir tarixini, keçdiyi yolu, inkişaf mərhələlərini aydınlaşdırmaqda atalar sözləri və məsəllər tədqiqatçının köməyinə çatır, ona bir növ bələdçilik edir. Məsələn: «Altunu yez, atlası bez» - ələ salmaq, başa qaxmaq anlamında işlənən bir məsəldir. Xasa çayı Kərkükü iki yerə bölür. Şəhərin Qala hissəsində yaşayanlara qalalılar, qarşıyaxada yaşayanlara qoyralılar deyirlər. Belə nəql edirlər ki, keçmişdə bu iki yaxada yaşayan sakinlər arasın- da tez-tez mübahisə, söz-söhbət olarmış. Qoyralıların yarı hənək, yarı gerçək, bir az da istehza ilə qalalıların ünvanına dedikləri yuxandakı ifadə xalq arasında bir məsəl kimi qalmışdır. «Qalxdın öz evini yıxdın, düşdün Xalqın evini yıxdın». Bu atalar sözü, bir şəxs həm özünə, həm də başqalanna ziyan gətirən bir hərəkətə yol verəndə işlənir. Belə nəql edirlər ki, Osmanlılar dövründə türk polisləri Kərkükə yaxına Bayat köylərindən olan Bəşir kəndinə bitişik bir tarlada gəzərkən birdən qarşılarından bir dovşan qalxır» Dovşanı ovlayır və kəndin muxtarı Nuralla Qayanın evinə gətirərək qovurmalarını arzu edirlər. Səfəvi türklərindən olan kənd xalqı şiə olduğundan və dovşan şiələrə görə haram buyrulduğundan Nurulla kişi odla su arasında qalır. Türk polislərinin sözünü yerə salmaq xatalı iş idi. Odur ki, naçar qalan ev sahibi dovşanın qulağından yapışıb mətbəxə tərəf sürükləyərkən «Qalxdın öz evini yıxdın, düşdün Xalqın evini yıxdın» - demiş ki, bu kəlam indi də xalq arasında məşhurdur. Sırf yerli mübitlə bağlı yaranmış, ölkəşünaslıq elmi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edən atalar sözləri və məsəllərə də İraq-türkman folklorunda bol-bol təsadüf edilir: 218 III fəsil Нələb ordasa, arşını burdadı. Kərkükü yalan, Ərbili siçan, Bağdadı seyları apardı. Kərkükün qalası var, yerlisinə bəlası var. Yuxarı Zivədə dilənər, Aşağı Zivədə paylar (Kərkükdə məhəllə adları). Balı olanın çibini Şamdan gələr. Bağdad hmin şəhər, qardaş kimin yar olmaz. Bağdada girən peşman, çıxan peşman. və s. atalar sözləri və məsəllər nəinki coğrafi. tarixi yerləri və s. öyrənmək baxımından, eləcə də tarixi həqiqətləri bilmək, dərk etmək yolunda əvəzsiz xəzinəyə çevrilir. Bəzi atalar sözləri və məsəllər insanın qüdrəti, iradəsi xaricində olan məntiqi davamiyyət, labüd həqiqətlərin nəticəsi kimi yaranmışdır: Əgər xoruz baynamasa da sabah olur. Yaş yetmiş, iş bitmiş. Səksən, doxsan, aqibət bir gün yoxsan. Gənclik bir quşdu, uçdu tuta bilməzsən. Dünya bir pancərədi, hər gələn baxar gedər və s. Bir çox atalar sözləri və məsəllər müəyyən adət- ənənələrlə əlaqədar yaranmış, zaman keçdikcə öz əvvəlki mənasını dəyişmiş, yeni məzmun kəsb etmişdir. Məsələn: Mən bismillah deyincə, о əlhəmdullah dedi: Naxırçılıq edir, əkmək yığmaq eybinə gəlir və s. İraq-türkman atalar sözlərinin məzmun xüsusiyyət- lərindən danışarkən hər şeydən əvvəl qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan folklorunda olduğu kimi, burada da «atalar sözləri bir yaradıcılıq məhsulu olmaq etibarı ilə heç bir bağlı həqiqəti açmır, əksinə. kəşf edilmiş həqiqətləri ifadə edir. Bilavasitə mövcud olan həqiqətlərin hər hansı şəkildə ifadə edilməsi isə həyatın müşahidə və sınaqla- Кərкüк folklorunun janrları 219 rından doğur. Başqa cür desək, atalar sözü müşahidə və sınaq yolu ilə dərk edilmiş bu və ya digər gerçəkliyin ifadə vasitələrindən biridir» (119, 152). Saqqalını dəgirmanda ağardıb; Gül tikansız olmaz; Doimada bir şey yoxsa nişin sarınır?; Dəvəquşu kimi gizlənmək istəsə başını quma soxar; Lalın dilini nənəsi bilər; Sel önündən kötük tutulmaz; Sözü ya uşaqdan, ya dəlidən al. Doğradan da atalar sözü və məsəllərin məna və məzmununa fikir verdikdə onların müşahidə və ya sınaq yolu ilə yaranmış olduğunu açıqca görmək olur. Məsələn: Ağacdan maşa olmaz, çingənədən (qaraçı) paşa, Qudurmuş köpəyin ömrü qırx gündü və s. Birinci atalar sözü öz mənşəyini sınaqdan, ikincisi isə müşahidədən almışdır. İkinci misalda maraq doğuran cəhətlərdən biri də «qırx» sayı ilə bağlıdır. Kərkük folklorunda bu ədədin işləndiyi başqa atalar sözlərinə də təsadüf edilir. Məsələn: Qırxınnan sora saz alışır. Ver qırxı, çəkmə qorxu. Gözdllikdən qırx gündə doyulur, gözəl xoydan qırx ildə doyulmaz və s.«Qırx» ədədi ilə bağlı olan atalar sözlərinin məcazi mənasını bir yana qoyaraq, onların həqiqi mənasından çıxış etsək, qəribə bir mənzərənin şahidi oluruaq. Qudurmuş köpəyin qırx gündə ölməsi, it dişləyən adama hər gün bir iynə hesabı ilə qırx gün ərzində iynə vurulması, xəstələnmə təhlükəsinin qırx gün davam et- məsi, ölünün qırxının ənənəvi mərasim kimi qeyd edilmə- si, zahı qadının və uşağın qırxı çıxana qədər kənar şəxs- lərlə təmasda olmasının təhlükəsi və s. kimi məsələlərin, Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|