Beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ
FƏSİL III. NEFT VƏ NEFT MƏHSULLARI BAZARINDA
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
| FƏSİL III. NEFT VƏ NEFT MƏHSULLARI BAZARINDA
LOGİSTİKANIN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ
məhsulları bazarında istifadə imkanları Müasir dövrdə neft və neft məhsullarının müxtəlif istiqamətlərə daşınması mühüm məsələlərdən biridir. Adətən, neft və neft məhsulları müəyyən nəqliyyat növlərindən istifadə edilməklə istehlakçılara təqdim olunur. Dünya neft bazarında neft və neft məhsullarının nəqlində dəmiryolu nəqliyyatı başlıca yerlərdən birini tutur. Hazırkı şəraitdə nəql edilən cəmi neft və neft məhsullarının təqribən 40 faizə qədəri dəmiryolunun vasitəsi ilə daşınır. Dəmiryolunın vasitəslə neft və neft məhsullarının nəqlinin fərqli xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, o, ilin hər hansı fəsillərindən asılı olmadan bütün il boyu fasiləsiz fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı neft və neft məhsullarının dəmiryolu ilə daşınmasında müsbət cəhətlərlə yanaşı, onun qüsurlu mənfi tərəfləri də mövcuddur. Belə ki, nəqliyyatın bu növünün inşası böyük həcmdə əsaslı vəsait yatırımları tələb edir, istismar xərcləri xeyli böyük olur, xidmət və əsaslı təmir işlərinə uzun zaman və vəsait sərf olunur. Azərbaycan ərazisində ilk dəmiryolunun çəkilişi 1878-ci ilə təsadüf etmiş və 1880-cı ilin əvvəlində Bakı-Sabunçu-Suraxanı xətti istismar olunmağa başlanmışdır. Bu xəttin vasitəsilə neft mədənləri ilə kerosin zavodları, habelə dəniz limanları arasında əlqələr yarandı və neft daşınmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Bakı-Tiflis xəttinin istifadəyə verilməsi 1883-cü ildə reallaşdı və əvvəllər Tiflisdən Batumiyə və Potiyə çəkilmiş xətlərin köməyi ilə Xəzərlə Qara dəniz limanları arasında birbaşa əlaqə yarandı. 1900-cu ildə işə salınan Biləcəri-Dərbənd xəttinin köməyi ilə Zaqafqaziya, Şimali Qafqaz və sabiq SSRİ-nin digər respublika və rayonları, 1908-ci ildə istismara təqdim edilmiş Culfa-Noraşen-Masis dəmiryolunun köməyi ilə Culfa stansiyasını İrəvanla və Zaqafqaziyanın başqa məntəqələri ilə əlqə yarandı. Bu xətlərlə nəinki sərnişin daşınırdı, eyni zamanda neft və neft məhsulları nəql edilirdi. Dəmiryolu ilə neft, habelə neft məhsullarının 49
daşınmasında sisternlərdən istifadə olunur. Sisternin latın dilindən tərcüməsi su tutumu və yaxud da su anbarı kimidir. Stasionar sisternlərin hazırlanması üçün betondan, dəmir-betondan, polad və ya alüminium ərintilərindən istifadə edilir. Dəmiryolu sisternləri silindirik formaya malik qaynaqlanmış metal rezervuardan ibarət vaqonlardır. Mayeni boşaldarkən xüsusi axıdıcı qurğudan istifadə edilir. Tutumu 140 tona kimidir. Bununla da, dəmiryolu neft, habelə neft məhsullarının ölkədaxili, eləcə də ölkədən kənar daşınmasında əhəmiyyətli rol oynamağa başladı. Dəniz nəqliyyatından istifadə olunmaqla neft və neft məhsullarının, eləcə də digər növ maddi sərvətlərin və sərnişinlərin daşınması hər bir ölkənin iqtisadi- sosial həyatında vacib əhəmiyyətə malikdir. Neft və neft məhsullarını dəniz nəqliyyat vasitələrindən istifadə etməklə daşımaq dəmiryolu ilə daşıma ilə müqayisədə az məsrəf tələb edir. Bundan əlavə, neft və neft məhsulları adətən müxtəlif növ dəniz və okeanlarda daşındığına görə burada istifadə olunan gəmilər və tankerlərin də bir-birindən fərqli cəhətləri mövcuddur. Neft və neft məhsullarını daşıyan gəmilər hərəkətetmə xarakterinə əsasən iki qrupa bölünürlər: yedək gəmiləri vasitəsilə hərəkətə gətirilən barclar və özü hərəkət edən gəmilər. İngilis dilində tanker sözünün tərcüməsi sistern, çən və yaxud tutum kimi başa düşülür. Tanker rezervuarlarında adətən maye, yarımmaye, habelə səpələnən yükləri (neft, benzin, spirt, sürtgü yağı, maye qaz, qida məhsulları və i.a.) daşıyan gəmilərdir. Tankerə yüklər bir qayda olaraq qapalı boru kəmərlərinin köməkliyi ilə doldurulur və gəmi nasoslarından istifadə etməklə ondan boşaldılır. Tankerin yükgötürmə qabiliyyəti təxminən 500 min tona çatır, subasımı isə 600 min tona qədərdir. Azərbaycan ərazisində neft sənayesinin inkişafı təxminən XIX əsrin sonlarına təsadüf edir və dəniz nəqliyyatından istifadə edilməklə yük dövriyyəsi sürətli olaraq artır. Keçən əsrin əvvəllərində AR-da neft və neft məhsullarının təxminən beşdə dörd hissəsi dəniz nəqliyyatı vasitələrindən istifadə olunmaqla daşınırdı. 1962-ci ildən etibarən Bakı ilə Krasnovodsk şəhər limanları arasında iri gəmi-bərələr fəaliyyətə başladılar. Hazırkı şəraitdə Xəzər dənizində yük dövriyyəsinin təxminən 42%-ə qədəri Bakı limanının payına düşür. Bu liman 50
Azərbaycan və İran arasında ticari əlaqələrin genişlənməsində də mühüm əhəmiyyətə malikdir. “ACSC Logistics” adlı məhdud məsuliyyətli cəmiyyət “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” QSC-in tərkibində fəaliyyət göstərir: Onun əsas fəaliyyətinə aşağıdakılar daxildir: –nəqliyyat növlərinin bütün imkanlarından istifadə edilməklə müxtəlif yüklərin “Qapıdan qapıya”, daha doğrusu, ilkin məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə kimi ən qısa zamanda və təhlükəsiz çatdırılmasını, eləcə də yüklərin aralıq və başqa məntəqələrdə boşaldılması, saxlanması, habelə qablaşdırılmasının təşkili; – yükgöndərənlərə yüklərin daşınması məqsədilə ən optimal marşrutun təklifi, nəqliyyat növünün seçilməsi, eləcə də digər məsələlərlə əlaqədar məsləhətlərin verilməsi; – yüklərin daşınması prosesində tələb edilən sənədləşmə və müşayiət xidmətlərinin, xüsusən də gömrük rəsmiləşdirilməsi, sığorta, nəqliyyat, gəmi agenti, ekspedisiya, habelə digər xidmətlərin göstərilməsinin təşkili və təmini. Şirkət müxtəlif nəqliyyat növlərini cəlb etməklə müxtəlif təyinatlı yükləri başlanğıc məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə kimi təhlükəsiz, qısa zaman ərzində, həm də effektiv daşınmasını təşkil edir. Bundan əlavə, “ACSC logistics” MMC yükgöndərənlər üçün optimal marşrutun və nəqliyyat növlərinin seçilməsi ilə bağlı məsləhətlər vermək və yükləri daşımaq prosesində tələb edilən sənədləşmə, müşayiət, gömrük, eləcə də sığorta xidmətləri göstərir. “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi”-ndə tanker donanması Xəzər hövzəsində özünün neft və neft məhsullarının daşınmasında aparıcı mövqeyini qoruyub saxlamaqdadır. Hövzədə neft məhsullarının daşınmasında xüsusi çəkisini saxlamaq məqsədilə donanmamız son illərdə daha çox yeni gəmilərlə zənginləşməkdədir. Gələcək illərdə də tanker donanmasının daha da yenilənməsi planlaşdırılır. Maye yük daşıyan Azərbaycan gəmiləri Aktau (Qazaxıstan), Türkmənbaşı, Oğuzxan, Kiyanlı, Alaca, (Türkmənistan), Mahaçqala (Rusiya), Nouşəhr, Ənzəli, Neka, Fereydun – Kənar, habelə Əmirabad (İran) limanlarından
51
yüklərin ixrac və idxalını həyata kecirir. Yükdaşımaların əsas hissəsi Aktau – Bakı (Səngəçal, Dübəndi) və Türkmənistan – Bakı (Səngəçal, Dübəndi) istiqamətlərində nəql olunan neft və neft məhsullarıdır. Böyük İpək yolunun bərpası, eləcə də “Əsrin müqaviləsi”nin nəticəsi kimi ”Bakı–Tbilisi–Ceyhan” neft kəmərinin işə düşməsi yuxarıda sadalanan istiqamətlərdə daşınan maye yüklərin həcmini xeyli artırdı. Vurğulayaq ki, “ACSC Logistics” MMC həm ölkəmiz daxilində, həm də ölkə xaricində nəqliyyat və logistika xidmətlərini həyata keçirir. Şirkətin əsas məqsədi Asiya ilə Avropa arasındakı daha qısa marşrut olaraq qədim İpək Yolu, xüsusən də Transxəzər Nəqliyyat Dəhlizinin tam şəkildə istifadəsini təşviq etmək, həmin istiqamətdə əlavə yük daşıma potensialını araşdırmaq və reallaşdırmaqdan ibarətdir. Şirkət öz fəaliyyətində şəffaf və aydın tarif siyasətini həyata keçirir, innovativ iş üsullarından istifadə edir, əlavə xərcləri aradan qaldırılması məqsədilə qabaqlayıcı tədbirlər görür, yaranmış problemlərin həllində sürətlilik göstərir. Şirkət müştərilərinə yüklərin daşınması məqsədilə ən optimal marşrut seçimində, təhlükəli və iri həcmli yüklərin və onların daşınma şərtlərinin müəyyən edilməsində zəruri tövsiyələr verir, yüklərin Xəzər və Qara dəniz, Azərbaycan, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Baltik ölkələri və MDB-nin istər dəmir, istərsə də dəniz yolları vasitəsi ilə daşınmasını reallaşdırır. Avtomobil nəqliyyatından mərkəzləşdirilmiş şəkildə istifadə edildikdə onun səmərəliliyi xeyli artır. Avtomobil nəqliyyatının köməkliyi ilə, bir qayda olaraq, xüsusi xırda qablara neft və neft məhsulları doldurulmaqla nəql olunur. Uzaq məsafələrə bu məhsulların daşınması avtosisternlərdən istifadə edilməklə həyata keçirilir. Avtosistern dedikdə maye və səpələnən yüklərin daşındığı avtomobil başa düşülür. Sisternin xarici görünüşü adətən, silindirik və ya konusvarı formada olub, həcmi 0,8-15 m3 civarında olur. Avtomobil nəqliyyatının üstünlüklərinə burada xərclərin az olması, asanlıqla idarə olunması, sürətli və çevik olması, başqa nəqliyyat növlərinə ehtiyac olmadan quruda yükləri təyinat məntəqəsinə vaxtında çatdırması, yükü tara olmadan, yaxud ucuz qablarda daşıması daxildir. Sadalanan 52
keyfiyyət xüsusiyyətinə görə avtomobil nəqliyyatı yükdaşınma həcminə görə nəqliyyat növlərinin sırasında birinci yerdə durur. Digər nəqliyyat növlərindən istifadə olunmaqla daşınması mümkün olmadıqda neft və neft məhsullarının təyinat yerinə çatdırılması aviasiya nəqliyyatının vasitəsilə mümkün olur. Bu nəqliyyatın başlıca üstünlüyü yüksək sürətli uçuşun sayəsində vaxta qənaətin edilməsidir. Ölkəmizdə hava nəqliyyatı 1924-cü ildən etibarən fəaliyyət göstərir. Hava nəqliyyatının Azərbaycanın məcmu yük dövriyyəsindəki xüsusi çəkisi başqa nəqliyyat növləri ilə müqayisədə olduqca azdır, lakin bununla belə, sərnişin dövriyyəsindəki payı xeyli yuxarıdır. Neft və neft məhsullarının uzaq məsafələrə nəqli Azərbaycanın şəraitində daha çox boru kəməri vasitəsilə reallaşdırılır. Bu məhsulların daha çox uzaq məsafələrə ən qısa yolla çatdırılması, fasiləsiz nəqlin təyin olunması, itgilərin miniumal səviyyəsi, nəqlin mexanikləşdirməsi və avtomatlaşdırılması boru kəmərləri nəqliyyatının əsas üstün cəhətləridir. Lakin bununla belə, həmin nəqliyyat növünün üstün cəhətləri ilə paralel olaraq qüsurları da istisna deyildir. Əsas qüsurları sırasına böyük metal sərfinə və birdəfəlik vəsait qoyuluşuna tələbin olmasıdır. Ölkəmizdə ilk neft kəmərinin çəkilməsi 1878-ci ilə təsadüf edir, çünki, bu kəmər neft mədənləri ilə neft emalı zavodlarını birləşdirmişdir. Həmin dövr üçün dünyanın ən uzun neft kəməri sayılan Bakı-Batumi kəməri də məhz 1897-1907-ci illər ərzində istismara verilmişdir. Müasir dövrdə də istismarı davam etdirilən bu neft kəməri 867 kilometr boyu uzanır, borunun diametri 20 santimetrə bərabərdir. Kəmər boyu neftvurma stansiyalarının sayı 20-yə çatır. 1990-cı illə müqayisədə sonrakı illərdə boru kəmərinin vasitəsilə yük dövriyyəsində xeyli azalma baş versə də, 1998-ci ildən etibarən neft kəmərinin dövriyyəsi artmağa doğru meyl etmişdir. Cədvəl 9-da nəqliyyatın bütün növləri üzrə yük daşınmasının dinamikası verilmişdir. 9 saylı cədvəlin məlumatlarından aydındır ki, yüklərin daşınması 2005- 2017-ci illər ərzində 1,5 dəfədən çox artmış və 2017-ci ildə 250 mln. tona yaxın təşkil etmişdir. Yüklərin daşınmasında daha böyük artım tempi boru kəmərlərinə
53
məxsus olmuşdur. Belə ki, təhlil edilən dövrdə boru kəmərləri ilə daşınan yüklərin həcmi 3,2 dəfə, o cümlədən neft kəməri ilə təyinat yerinə çatdırılan məhsulların həcmi 3,64 dəfə armış və müvafiq olaraq 2017-ci ildə 58,5 və 42,6 mln ton olmuşdur. Nəticədə ölkə üzrə daşınan yükün həcmində neft kəmərinin payı 2005-ci ildəki 7,3 faizdən 2017-ci ildə 17,1 faizə yüksəlmişdir. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|