68
Fenoterapi
Bu lambanın fitili kendiliğinden ileri çıkmakta ve yağı kendili-
ğinden içeri akmaktadır. Onu gören herkes, yağdan ve fitilden
hiçbir şeyin asla tükenmediğine inanır.
[1]
«Musa’nın üç oğlu» (Benü Müsâ), 3./9. yüzyılın ilk yarısında
Kitâb el-Hiyel isimli kitaplarında
[2]
bu tür bir lamba tarif et-
mişlerdir. Lamba, kimsenin yeniden fitil sürmesine gerek kal-
maksızın günlerce yanabiliyordu. Yağ otomatik olarak yeniden
akıyordu, görünüşe göre miktar azalmaksızın. Teknik olarak
iddialı bu sistem, lambamn gizli bir rezervuardan kendi kendi-
ni yeniden doldurmasını temin etmektedir. lwz supap yoluyla
doldurma işleminden sonra, bu reservuarda yağın e gagası üze-
rinden dışarı akmasını engelleyen bir boşluk oluşur. Alçalan
yağ seviyesi y aralığını açar açmaz vakum kalkar, aralık tekrar
kaybolana ve rezervuarda vakum yenilenene kadar, yağ lamba-
nın içine akar. Asıl lambanm doldurulması bu şekilde daima
sabit kalmaktadır, t şamandırası, fitilin reservuardaki azalan
yağ seviyesinde otomatik olarak yeniden itilmesine sebep ol-
maktadır. Kullanım amacı hakkında Benü Müsâ şöyle demek-
tedirler: «Bu lambayı din işleriyle uğraşan insanlar yakarlar.
Onlar bu lambada, ateşin sönmediği, yam ateşin ateş borusu
içinde kesintisiz olarak yandığı sonsuz bir lambanın olduğuna
inanırlar, bu, Zerdüştler’de ve Kilise’de, yani Hristiyanlardaki
durumdur. Şamdan (lambamın taşıyıcısı) ve yağ deposu, sade-
ce lamba görülecek şekilde duvara gizli olarak yerleştirilirse, bu
durum bakan kimse üzerinde daha iyi bir etki bırakır.»
[3]
[1] Wiedemann, Eilhard: Über Lampen und Ufıren (Beitrâge zur Geschichte der
Narurwissenschaft en. XII), in: Sitzımgsberichte der Physikalisch-medizinischen
Sozietat (Erlangen) 39/1907/200-225, özellikle s. 203-204 (Tekrarbasım: Aufsdtze
zur arabischen Wissenschaft sgeschichte, cilt 1, s. 351-376, özellikle s. 354-355).
[2] Kitâb el-Hiyel, a.y., s. 368-371; İngilizce tere. Hill, D.R.: Th
e Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Deri- ces, a.y., s. 236-237.
[3] Kitâb el-Hiyel, a.y., s. 368-371; İngilizce tere. Hill, D.R.: Th
e Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Deri- ces, a.y., s. 236-237.
Modelimiz: Pirinç,
yükseklik: 60 cm. Cam
görüş penceresi. Ahşap
duvar, yükseklik 80 cm.
(Envanter No: E 1.06)
Sirâc
69
Fenoterapi
Müsâ b. Şâkir’in 3./9. yüzyılın ikinci yarısında Bağdat’da ma-
tematikçi, astronom ve fizikçiler olarak faaliyette bulunan
[1]
Muhamrned, Ahmed ve el-Hasan isimli üç oğlu, mekanik dü-
zenekler hakkındaki kitaplarında
[2]
, su akışmı iki farklı kaynak-
tan veya reservuardan sağlayan ve iki nakil hattının her birin-
den belirli fasılalarda dönüşümlü olarak sıcak veya soğuk su
akacak, diğer nakil hattından aynı fasılalarda fakat aksi sırayla
akacak şekilde haznlarnaya ve düzenlemeye yarayan bir alet ta-
nımlamışlardır. Fasılaların kısaltılmasıyla, musluk bataryasını
anımsatan bir etkiye ulaşılır.
[1]
Sezgin, F.: a.e.. Cilt 5, s. 246-252; cüt 6, s. 147-148.
[2] Kitâb el-Hiyeh ed. Ahmad Y. al-Hasan, Halep 1981, s.385-388; İngilizce
tercüme Hill, D.R.: Th
e Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices,
Londra 1979, s.246-247.
Düzeneğin sağ taraft aki sıcak su reservuarından ve
sol taraft aki soğuk su reservuarından su, bu reser-
vuarların altına yatay olarak takılmış çarkın üzerine
dökülür. Çarkın dönüş hareketi sayesinde, onun al-
tına yerleştirilmiş olan bir küvet döndürülür. Küvet
ortadan iki odacığa ayrılmıştır. İlk olarak sıcak su
sağ odacığa akar, daha somayanın dönüşten sonra
soğuk su akar. Eş zamanlı olarak sol odacığa önce
soğuk, daha sonra yarım dönüşten sonra sıcak su
akar.
Su bu odacıklardan, büyük bir aralık içinden geçe-
rek, altta bulunan, aynı şekilde iki odacığa bölün-
müş küvete akar. Yukarıdaki küvetin dönüşüyle su
dışarı boşalır. Yukarıdaki küvetin çeyrek dönüşün-
den hemen sonra altta bulunan küvetteki akış deği-
şir. Altta bulunan küvetten su bir tekneye akar. Bu
teknede şimdi su çaıkımn ve yukarıdaki teknenin
tek bir dönüşü esnasında dört kere her iki su nakil
hattından akış değişir. Kısa fasılalar halinde dönü-
şümlü olarak sıcak ve soğuk su akar.
Modelimiz:
Masa 84 x 62 cm,
toplam yükseklik 170 cm.
Armatörler pirinçten.
(Envanter No: E 1.28)
Sıcak ve Soğuk
Suyu Nöbetleşe Veren
OTOMAT
70
Fenoterapi
Perpetuum Mobile
Teknik içerikli Arapça anonim bir mecmuanın (muhtemelen
6./12. yüzyıl, bkz. s. 35)
[1]
bilinen üç yazmasmdaki Perpetuum
mobile’lerin farklı biçimlerinin sunumu, bir ‘sürekli hareket-
li’nin, dışarıdan enerji beslemesi olmaksızın dönen bir makine
düşüncesinin, daha o zamanda oldukça yaygın olduğu, hatta
belirli bir gelenek içinde yer aldığı izlenimini uyandırmakta-
dır. Bu geleneğin ne dereceye kadar Yunan, yani Bizans kay-
naklarına dayandığı halihazırda bilinmemektedir. Avrupalıları
19. yüzyıla kadar böylesine tutkuyla meşgul etmiş olan
[2]
bu
düşünce, daha 13. yüzyıl ortasından önce Fransız mühendis
Villard de Honnecourt’da
[3]
ve sonra daha genç hemşerisi Peter
Peregrinus’da
[4]
ortaya çıkmaktadır. Perpetuum mobile’lerle uğ-
raşı, Avrupa’da o derece artmıştı ki, Academie Française 1775
yılında bu problemin artık hiçbir çözüm önerisini kontrol et-
meme kararı aldı.
[1] Gotha 1348, fol. 105b yazmasına dayanarak; Leiden, Warn 499 (=or. 499),
fol. 80a. Krş. Schmeller, Hans: Beitrage zıır Geschichte der Technik in der Antike
und bei den Arabern, Eılangen 1922, s. 21 (Tekıarbasmı: Natural Sciences in
islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001. s. 221).
[2] Feldhaus, F.M.: Ruhmesblatter der Technik, Leipzig 1910, s. 217-230.
[3] Sarton: Introduction II, a.y., s. 1033.
[4] Grant, E.: Dictionary of Scientifi c Biography X, 1974, Sp. 536b.
Bildiğimiz kadarıyla fizikçi ve astronom Takiyyeddîn
b.Maruf, İslam dünyasında 10./16. yüzyılın ortalarında Perpe-
tuum mobile’lerin saçmalığmı ifade eden ilk kişiydi
[5]
.
Arapça mecmuamız, Perpetuum mobile’lerin yedi türünü ta-
rif etmektedir, bunlardan dört tanesi cıva ile harekete geçiril-
mektedir. Her ne kadar burada gösterilen modeller - sürtünme
kayıpları kuşkusuz
biraz daha azaltılabi-
lirdi kelimenin tam
anlamıyla işlevsel
olmasa da, bununla
birlikte manivela ya-
sasının ve moment
hesaplamasımn ileri
bir anlayışım belge-
lemesi bakımından
ilginçtir.
Resim, Mariano Taccola’nın not deft erinden (15. yüzyılın birin-
ci yarısı)
[6]
. Sayfanın alt tarafında savaş makinalarının taslakları
bulunmaktadn. Bu Perpetuum mobile, modelimizde sunulan
ile şaşntıcı bir benzerlik göstermesi nedeniyle daha eski İslami
kaynakların, İslam bilimlerini Avrupa’ya taşuna işinin öncüleri
için çok önemli olduğuna ilişkin bir diğer kanıttır.
[5] Tekeli, Sevim: 16 ‘inci asırda Osmanlılarda saat, Ankara 1966, s. 218
[6] De ingeneis II, Faks. Wiesbaden 1984, fol. 58a.
Modelimiz (a):
Ahşap, kurşun ağırlıklar,
prinç yatak. Çap 80cm.
(Envanter No: E 1.21)
Dostları ilə paylaş: |