Bilimlendiriw ministrligi

Palapanın basıp bawır tusına,
Urqanatı ushıp ábigerlendi,
(Házir bolsa, brigadir olarǵa
Paxta tergizip júr aǵartıp kózin... (I.Yu.)
Frazeologiya leksikologiyada belgili máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Onin qaraqalpaq tilinde ele izertleniwi tiyis tarepleri kop. Songi waqitlari bul taraw oz aldina bolinip uyrenilmekte. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyaliq soz dizbekleri boyinsha sozliktin avtori ilimpaz J.Eshbaev rawish frazeologgiyalıq variantlar haqqında bılay dep jazadı:
«v) Frazeologiyalıq óz dizbekleri ráwish sózlerdi jasaydı hám olar gápke pısıqlawısh bolıp keledi. Mısalı:

1. 
   .Há-pá deymen degenshe,
   

Qaragórim jer asayın. («Alpamıs dástanı)

2. 
   .Kózdi ashıp-jumǵansha hámme bala ananı qorshalay qaldı. (Á.Tájimuratov)»⁴²
   
3. 
   .3.Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdiń mánilik toparları
   

Qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleriniń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha bir túri ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp esaplanadı. Olar qanday da bir is-hárekettiń hár qıylı belgilerin bildirip keledi. Gáp ishinde kelgende gáptiń pısıqlawısh aǵzası bolıp sintaksislik jaqtan xızmet atqaradı.
Tildiń qaymaǵı esaplanǵan turaqlı sóz dizbekleriniń barlıq túrleri – frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq
birlikler qaraqalpaq tilinde qollanılǵan birlikler qatarında stillik jaqtan úlken xızmet atqarıp, til kórkemligin payda etedi.
«Ra’wishtin’ ma’nisine qaray tu’rleri. Ko’pshilik a’debiyatlarda ra’wishler leksika-grammatikalıq ma’nisine qaray, sapa (anıqlawıshlıq) ra’wishler ha’m pısıqlawıshlıq ra’wishler bolıp eki toparg’a bo’linedi.¹ Sapalıq ra’wishlerdin’ toparına is-ha’rekettin’ isleniw sapasın, sın ha’m usılın, san-mug’darın bildiretug’ın ra’wishlerdi jatqaradı da,
ekinshi topardın’ quramında is-ha’rekettin’ isleniw waqtın, ornın, sebep-maqsetin ha’m t.b. belgilerin bildiretug’ın ra’wishler qaraladı»⁴³
Qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologizmler is-háreketlerdiń hár qıylı belgilerin bildiriwde ónimli qollanıldı. Olar gáptiń ishinde kelgende is- háreketti hár qıylı mánilerde sıpatlaydı. Olardıń sınlıq, muǵdar-dárejelik, qarsılaslıq, waqıtlıq, sebeplik, orınlıq hám t.b. belgilerin bildirip keledi. Olar tilde óz ornı menen sheber qollanıladı. Mısalı:

1. 
   Burınǵı ótken zamanda tórt adam joldas bolıptı. («Abat batır» erteginen)
   
2. 
   Adım jerde mektep salǵanday hal joq. (Ó.X.)
   
3. 
   Patshanıń zıyapatı há degende tawsıla qoya ma, tún boyı sozılıptı. («Gúlzámze» erteginen)
   
4. 
   Qayta tilep alǵan balalarımız óz awanına oqıp, uwısına hesh teme ilinbedi. (Ó.X.)
   

3. 
   . Bir maydannan keyin súyekte bir haywannıń súlderi túsedi. («Abat batır» ertegi)
   
4. 
   .Batır áweli qurıldı, keyin pıshıldı, bir maydannan keyin tım-tırıs boldı. («Abat batır» erteginen)
   

5. 
   Qızlar háp zamatta alma halına kiripti. («Gúlzámze» erteginen)
   

Berilgen mısallarda ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórsetilgen. Dáslepki mısalda keltirilgen burınǵı ótken zamanda degen frazeologiyalıq sóz dizbegi mánisi jaǵınan is-háreketti waqıtlıq jaqtan sıpatlap kórsetedi. Ol komponentlik qurılısı jaǵınan alıp qaraǵanda burınǵı degen kelbetlik sózden, ótken degen kelbetlik feyildiń -ǵan formasında turǵan feyil sózden hám zamanda degen atlıq sózden turıptı. Atlıq sóz abstrakt atlıq bolıp, barıs sepliginiń qosımtasın qabıl etken. Solay etip, olar burınǵı ótken zamanda degen ulıwmalıq waqıt belgisin bildiretuǵın ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbegin payda etken.
Ekinshi mısaldaǵı ráwish frazeologizm sınlıq belgini kórsetedi.
Úshinshi mısaldaǵı ráwish lik frazeologiyalıq sóz dizbegi há degende túrinde kelip, ráwish mánisin bildiredi. Ol tawsıla qoya ma degen is- hárekettiń sınlıq belgisin kórsetip, sın ráwishi mánisinde jumsalǵan.
Tórtinshi mısalda bolsa bir maydannan keyin degen frazeologiyaolıq sóz dizbegi qollanılıp, ráwish mánisinde kelgen. Ol bir sanlıq sózinen hám maydan degen atlıq sózinen turadı. Gáp ishindegi grammatikalıq baylanıstı támiyinlew maqsetinde keyin degen tirkewish baylanısıp kelgen. Bul tirkewish gáp ishinde kelgende ózinen aldıńǵı kelgen sózdiń shıǵıs sepliginde turıwın talap etetuǵın tirkewish bolıp, ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbegi gáp ishinde kelgende bir maydannan keyin túrinde jumsalǵan. Túsiw hám tım-tırıs bolıw degen hárekettiń waqıtlıq belgisin kórsetedi. Al, eń sońǵı mısalda háp zamatta degen ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbegi is-hárekettiń
isleniw usilin bildirip kelip, tez, demde manisinde jumsalgan. Gap ishinde pisiqlawish agza sipatinda sintaksislik jaqtan xizmet atqaradi.
Frazeologizmlerdin jeke komponentlerinin putin bir turaqlasqan soz dizbegine jamlesiwinde adamt turmisinin qanday da bir tarepi menen baylanisqanin koriwge boladi. Frazeologiyaliq soz dizbeklerinin komponentleri turmistin belgili bir qubilislari menen tikkeley baylanisli turdepayda boladi. Olar adamnin dene mushelerinin atamalarina, waqit bildiriwshi sózlerge haywan atamalarına hám t.b. payda boladı. Bul y qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri ushın da tán bolıp keledi.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdin is-harekettin har qiyli belgilerin bildiretugin jane bir topari rawish frazeologizmler ekenligi belgili. Bunday frazeologiyaliq soz dizbekleri is-harekettin isleniw usilin, sinin, waqtın, ornın, sebebin, shártin hám t.b. belgilerin bildirip keledi. Bunday frazeologiyalıq sózsh dizbekleri ráwish frazeologizmler sıpatında qaraqalpaq tilinin frazeologiyaliq sistemasinda belgili orin iyeleydi.
Ráwish sózler de basqa da sóz shaqapları sıyaqlı qaraqalpaq ádebiy tilinin funkcional stillerinde, sonin ishinde, korkem adebiyat stilinde onimli qollanilatugin soz shaqaplarinin biri. Rawishlerdin manisi boyinsha turleri korkem adebiyat shigarmalari tilinde koplep ushirasadi ham belgili bir korkemlik xizmet atqarip keledi. Rawish sozlerdin anlatqan manileri tek gana dara sózler arqalı emes, al frazeologiyalıq sóz dizbekleri arqalı da bildiriledi. Bunday frazeologiyalıq sóz dizbekleri frazeologiyalıq turaqlı sóz dizbekleri sipatinda is-hareettin har qiyli belgilerin bildirip keledi. Olar qaraqalpaq tilinde ónimli jumsaladı.
Rawish frazeologizmlerdin qaraqalpaq adebiy tilinin funkcionalliq stillerinde qollanılıw jiyiligi birdey emes. Ráwish frazeologizxmler rásmiy is- qagazlari stilinde juda onimiz qollaniliwi menen sipatlanadi. Basq stilllerde,
atap aytqanda, ilimiy stil, publicistikalıq stilde, sonday-aq, awız eki sóylew stilinde ónimli qollanıla beredi. Al, funkcionallıq stillerdiń ayrqsha bir túri esaplanǵan kórkem ádebiyat stilinde júdá ónimli qollanıla beredi hám kórkemlik, obrazlılıq ushın xızmet atqaradı. Sonlıqtan da, biz bul magistrlik dissertaciyamızda qaraqalpaq folklorı shıǵarmalarınan, qaraqalpaq ádebiyatı wákilleriniń shıǵarmalarınan ráwish frazeologiyalıq sóz dizbeklerin tallaw ushın tańlap aldıq.
Pikirimizdi dáliyllew ushın mısallar keltiremiz:

1. 
   Hukimetimizge min da bir raxmet. (O.X.)
   
2.