Bilimlendiriw ministrligi

.Jası ortaǵa kelgende, qatını ólip, úsh balasın ózi tárbiyalaptı. («Gúlzámze» erteginen)

.- Taqsir, tinlasaniz bir awiz soz aytayin, onnan keyin ne qilsaniz da oziniz bilersiz» deydi. («Egiz bala» erteginen)

.Ayagin qattiraq basip, harip-sharshap, qizara bortip ot shiqqan jerge keldi. ( «Gúlzámze» erteginen)

Daslepki misaldagi jasi ortagi kelgende degen frazeologiyaliq soz dizbegi orta jastagi adamnin belgisin sipatlaydi. Ekinshi misalda bir awiz sóz aytayın degende, eki túrli qollanıladı, bir awız aytıw hám bir awız sóz aytıw. Dáslepkisinde ráwish frazeologizm sıpatında keledi. Qızara bórtip birligi de sınlıq máni bildirip tur.
Rawish frazeologizmler funkcionallik jaqtan da, sonin menen birge strukturaliq ozgeshelikleri jaginan da har qiyli bolip keledi. Olar manileri menen de bir-birinen ozgeshelenedi. Sonday-aq, manileri jaginan da ozgeshelenedi. Olar is-harekettin har qiyli belgilerin bildirip keledi. Pikirimizdi frazeologizmler mısalında dáliyllep kórseteyik:

1. 
   Bala tobesine muzli suw quyilganday bolip. patshganin tpsrmsn anasna kelip aytıptı. («Xansayat» erteginen)
   

Qayta qaraqalpaq palwani kozdi aship-jumgansha ozinin shep qolin xapn palwaniinn qolinan ashqqanliq penen jazdirip jiberdi de, on qolinin ushin iyninein ustinen otreip, moyninan uslap, shep qoli menen xan palwaniinn on bileginen sharp ettirip uslap: - Ya, Alla-a, - dep, on qol menen xan palwaniinn belinen demenkirep jiberip jambas urdi. (A.S.)
Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler sheberlik penen, óz ornı menen paydalanılıp, óz gezeginde, kórkemlik jaratıw quralı sıpatında qollanilganin tomendegi misallardan da ayqin koriwge boladi:
Mashinani tutti alga jurgizbey,
Undespeydi awzin buwgan ogizdey.
Shofer shiqti ruchkasin qolga alip,
Urdı olar bas salıp,
Tuttı qızdı bir awız sóz degizbey. (I.Yu.)
Janbay atırıp-aq sóniwshi edik,
Tisti-tiske qoyıp kóniwshi edik. (I.Yu.)
Bunı biz basqa da mısallar tiykarında tallap kórsetpekshimiz:

2. 
   .Onnan uyde qonirawdin bari-jogin aste sorastira basladim.
   
3. 
   - Qonirawjoq. Biraq, Jaybergennnin suliwshiq kishkene shilawjini bar, - dedi Marjan apa sózge aralasıp. – Al, ol nege kerek? (Ó.X.)
   

Qaraqalpaq tilinde bunnan basqa da sinonim ráwish frazeologizmler ushırasadı. Mısalı:

1. 
   .Endi tuw qulaǵırǵa ketemiseń, maǵan sonı ayt? – dedi aǵam taǵı pátke minip. (Ó.X.)
   
2. 
   .- Uzaq jer dep men barmasam, basqa barmasa, endi ol jerge kim baradı? – dep soradım apamnan eń bolmasa sol qayılshılıq bere me eken degen oyda. (Ó.X.) Mısallardan kórip turǵanımızday pikirdi tolıq, tásirli, anıq jetkeriwdiń leksikalıq bir quralı sıpatında paydalanılǵan tuw qulaǵır degen birlik awızeki sóylew tiline tán bolsa oǵan mánilik jaqtan jaqın bolǵan uzaq sózi paydalanılǵan.
   

«Frazeologizmler kórkem shıǵarma tilin janlandırıw menen birge shıǵarma tiline milliy kolorit beredi.
Frazeologizmlerdi óz ornınnda jumsay biliwi kórkem sóz sheberiniń sóz qollanıw sheberligi menen, xalıq tili baylıǵın qansha meńgergenligi menen ushlasadı. Jazıwshınıń tańlawına qaray frazeologizmler onıń jeke stil qurıwdaǵı sóz qollanıwınıń bir usılı bolıp keledi.
Kórkem shıǵarma tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdi kózdenn ótkergende jazıwshınıń estetikalıq talǵamına qaray frazeologizmler kórkem sóz stilnde óziniń reńi menen xızmetin asha otırıp bar baylıǵı menen kórinedi.»³⁶
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri qaraqalpaq tilinde bir qansha sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp keledi. Olardıń arasında belgi mánisin bildiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri de kóplep ushırasadı. Oǵan leksikalıq kóz- qarastan tallaw jasap qaraǵanda onda ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń úlken orın tutatuǵının kóriwge boladı. Olar kórkem shıǵarmanıń tilin jáne de tásirli etip kórsetedi. Bul frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń arasında is-hárekettiń belgisi mánisindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri de qollanıladı. Mısalı:
Kozinin asti menen usilardi baqlap otirgan Ernazar - «Berdaqtin hayaldan ıǵbalı ashılǵan eken !» degen pikirge keldi. (A.S.)
Sá, kóz ashqannan beri xalqımız xannan azap kórip kiyatır eken ǵoy. (A.S.)

3. 
   Diz, diz, iyneni jipke diz, – dedi Gúljan janı kózine kóringendey qıyqıldap. (Ó.A.)
   

Bekimbettiń eki kózi tórt bolıp, uss kúnlerdi esapladı da otırdı. (Ó.A.)

1. 
   Sinonim ráwish frazeologizmler
   

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri hár qıylı sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp keletugin haqqinda aytip otkende, rawishlik frazeologiyaliq soz dizbekleri haqqında sóz etiw zárúr. Ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri is-háreketti hár túrli mánilerde sıpatlap keledi.Hár qıylı belgi mánilerin bildirip keledi. Bunday frazeologizmler kopshilik stillerde jumsaladi. Sonin ishinde, korkem ádebiyat stilinde, onda prozalıq, poeziyalıq stil túrlerinde qollanıw menen birge dramaliq shigarmalar tilinde de qollaniladi.
Qaraqalpaq tilinin leksikaliq quraminda ulken orin iyeleytugin leksikaliq birlikler - sinonimler. Olar qurilisi jaginan har qiyli, manileri bir- birine jaqin bolgan birlikler sipatinda tildin bayligin korsetedi. Bunday sozler topari jamlesip bir sinonimlik uyaga birigip sinonimlik qatarlardi payda etedi. Sinonimlik qatarga kirgen sozlerdin birewi basqalarina salistirganda tiykargi soz esaplanip, ol dominanta boladi. Sinonimlik qatardagi sozler manileri jaginan bir-birine jaqin bolsa da, olar derlik birdey manini anlatip kele bermeydi. Olar bir-birinen stillik, emocional-ekspressivlik ózgeshelikleri menen ajiraladi. Qaraqalpaq tilinin tiykargi sozlik bayliqlarinin biri bolgan sinonimler basqa leksikalıq birliklerden atap kórsetilgen ózgeshelikleri menen ajiralip turadi. Sinonimler tildin obrazliligin, bayligin, tasirliligin payda etedi, bir sozdi qayta-qayta takirarlap qollanbawga mumkinshilik beredi. Bunda sinonim frazeologizmler, sonin ishinde rawish sinonim frazeologizmler de belgili orın tutadı.
Sinonimler hár qıylı zatlardı, nárselerdi, belgilerdi, háreketlerdi hár qiyli sipatlap korsetiwde qolayli usillardin biri. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdi izertlegen ilimpaz M.Qálenderov: «Sinonimlerdi úyreniw, onnan paydalaniw, barliq madeniyatli adamlar ushin da kerekli. Adamnin tili sozge qansha bay bolsa, onin madeniyati da sonsha joqari boladi. Onday adamlar ozinin aytajaq, jazajaq pikirin korkem etip ansat gana bayanlay
aladi»³⁷ dep jazadi. Bunnan sinonimlerdi tilde paydalaniwdin ahmiyeti kórinip turadı.
Sinonimler tildin bayligin korsetedi ham til sheberligin payda etedi. Olar har qiyli soz shaqaplarina qatnasli bolip keledi. Olardin ishinde sinonim ráwish frazeologizmler is-háreketke tán belgiledi hár tárepleme sıpatlap kórsetiwge xızmet etedi.
Solay etip, tilde jeke sózler sinonim bolıp kelgeni sıyaqlı frazeologizmler de geypara jagdaylarda oz-ara sinonim bolip keledi. Frazeologiyaliq soz dizbeklerinen bolgan sinonimlik qatarlar ishinde de manilik ozgeshelikler kozge tusedi. Olardin har biri ozine tan manilik renkler bar. Frazeologiyaliq soz dizbekleri ishinde variantlar da ushirasadi. Bunday mánilik qubılıslar ráwish frazeologizmlerge de tán bolıp keledi.
Frazeologizmlerdegi manilik jaqtan ayqin korinip turatugin jane bir sipatli belgi olardin oz-ara sinonim boliwi esaplanadi. Frazeologiyaliq sinonimler qaraqalpaq tilinin sarqilmas bir bayligi bolip, manilik renbe- renligi, otkirligi, tasirliligi menen sipatlanadi. Har qiyli komponentlerdin qatnasinda yamasa bir sozdin bir neshe frazeologizmlerdin quraminda keliwi menen de frazeologiyalıq sinonimler payda boladı.
A.Bekbergenov rawish frazeologizmlerdin sinonim bolip keliwi haqqında bılay dep jazadı:
«Ayırım frazeologizmler ráwishlik mánige iye bolıp, dara ráwishler menen sinonim bolip keledi: tez - qas penen kozdin arasinda - kozdi aship jumganad - ha degenshe ham t.b. Bunday frazeologizmler pikirdin obrazliligifn bir qansha arttirinnqirap korsetedi. Misali: Bul azday bir kuni
kúpá-kúndiz qas penen kózdiń arasında bir shójeli tawıǵımızdı alıp ótá ketti. (S.Jumaǵulov)»³⁸
Ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri is-háreketlerdi hár qıylı mánilerde sıpatlaydı:

1. 
   Kúnlerde bir kún qız Abat batırdan:
   

- Seni dúnyada eń jaqsı dostıń bar ma? – dep soradı. («Abat batır» erteginen)

2. 
   Kúnlerden bir kún bayaǵı kisi qartayıp, belinen mádet, dizesinen quwat ketipti. («Gúlzámze» erteginen)
   

5. 
   Kúnlerden kún, aylardan ay ótip, qız bir uwıs arpadan júkli boladı. («Arpamádiyan» erteginen)
   

Bul mısallardıń bárinde de sinonim sıpatında waqıt ráwishi mánisindegi frazeologiyalıq sóz dizbegi qollanılǵan.
Kúnlerde bir kún ráwish frazeologizmi soraw há belinen mádet, dizesinen quwat ketipti. belinen mádet, dizesinen quwat ketiw háreetleriniń belgilerin spatlaydı. Wapqıt mánisin bitldiredi. Kúnlerden kún, aylardan ay ótip degen rwish frazeologiyalıq sóz dizbegi de waqıtlıq mánisi menen belgili.
«Solay etip, ráwishler óz-ara sinonim bolıp jiyi qollanıladı. Ásirese, dara ráwishlerdiń frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen sinonim bolıp keliwi, ondaǵı obrazlılıqtı,ekspressivlikti kúsheytip kórsetedi. Mısalı:
a) «zorǵa» ráwishine sinonim frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qollanılıwın kórip óteyik. Mısalı: Qarańǵıda birewdiń sóleskenleri qulaǵına tal-tal esitiledi. (Á.Tájimuratov «Erlik»). Ózim dúnyaǵa kelip tuwılıp ósken awılım emeski-emeski kórinip uzaqta qala berdi. (S.Jumaǵulov «Balalıǵımnan bir eles»). Qara,hajıǵa asılıp óldim-taldım degende meshitke
jetemiz. (Á.Shamuratov («Eski mektepte») Bul mısallardaǵı tal-tal, emeski- emeski, óldim-taldım degende frazeologiyalıq sóz dizbekleri ráwishlik mánide kelip, «zorǵa» ráwishine qaraǵanda kúshli obrazlılıqqa iye. Bunnna basqa «tez», Aste», «tosınnan» sıyaqlı ráwishlerdiń frazeologiyalıq sinonimlerinnde gáptegi oy-pikirdi ıqsham, kórkem hám kúshli etip kórsetiw ushın qollanıladı. Msal: Demniń arasında ap-ashq kók aspandı túnergen qap- qara bult qaplad. (S.Jumaǵulov. «Balalıǵımnan bir eles»). Háp zamatta-aq oynlarmızdı tuwara qoydıq. (S.Jumaǵulov. «Balalıǵımnan bir eles»).³⁹
Bunday sinonim ráwish frazeologizmlerdi tómendegi msallar arqal da kórsetiwge bolad:

1. 
   .Aradan bir neshe kún ótken soń, patshanń bergizip atırǵan toyınıń izi traqlıp atırǵanda úyden kirip shıǵıp júrgen jańa túsken kelinshek qas qaqqansha ábeshiy túrge enip ketkenin qasındaǵı qızlar sezip qaladı. («Altın twıq» erteginen)
   
2. 
   .Qus Jansaptı arqasına mingizip kózdi ashıp jumǵansha Nurǵı pármnǵa jetkeredi. («Jansap» ertegshinen)
   

Bul eki frazeologizm tez degen mánini ańlatwı menen bir-birine sinonim bolıp keledi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózinin ásirliligi, tujırımlılıǵı menen kórkem shıǵarmalarda jiyi qollanıladı. Olar shıǵarma tilin jáne de tásirli etip kórsetedi. Sonlıqtan kórkem shıǵarma tiliniń leksikasında frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń úlken orın aladı. Sonlıqtan, olar sinonim sıpatıgnda ónimli jumsaladı.

3. 
   Tamam! … Ol ayaqların ǵaz-ǵaz basıwı menen básip-básip shıǵıp ketti. (T.Q.)Shaniyaz ayaqlarınıń ushınan sılt-sılt basıp shıǵıp, erik baǵınıń arasında baylawlı turǵan atına mindi. (T.Q.)
   

I.2.2Variant ráwish frazeologizmler
Frazeologiyalıq sinonimiya menen tıǵız baylanısta qaralatuǵın jáne bir mánilik qubılıs – variantlılıq. Tildiń basqa da birlikleri sıyaqlı variantlılıq frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde de bar. Frazeologizmlerdegi variantlılıq onıń mánilik baylıǵın kórsetuǵın bir belgi boladı. Ayırım frazeologizmler biri ekinshisiniń variantı bolıp keledi hám frazeologiyalıq variantlardı payda etedi.
Frazeologiyalıq variantlılıq degende frazeologizm mánilik ózgeriske ushıramaydı, yaǵnıy onnan basqa mánidegi frazeologizm payda bolmaydı, al komponentler basqa sózler menen ózgertilip yamasa almastırılıp qollanıladı. Ekinshi bir jaǵdaylarda frazeologizmniń quramındaǵı sózler qısqartılıp, túsirilip qaldırıladı.
Frazeologiyalıq variantlardı túrlerge bóliw boyınsha pikirler hár qıylı. S.Nauruzbaeva, J.Eshbaev, G.Aynazarovanıń miynetlerinde
frazeologizmlerdegi variantlılıq sóz etiledi.
Qaraqalpaq tilindegi variantlılıq qubılısınıń frazeologizmlerde