Bilimlendiriw ministrligi

tómendegidey túrleri ushırasadı:

• 
  1.Fonetikalıq variantlar: salımı bar - salıwı bar
  
• 
  2.Leksikalıq variantlar:
  
• 
  a) komponentler almasadı: izine quntıyıp túsiw - izine shúqshıyıp tústi
  
• 
  v) komponentler qısqaradı: tınım-tayanım joq - tınım joq
  
• 
  3. Morfologiyalıq variantlar: -há degende - há demey
  
• 
  4. Sintaksislik variantlar: ashıq awız - awzı ashıq.
  

(G.Aynazarova)
Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler bir-biri menen variant túrinde qollanıladı. Mısalı:

1. 
   Bir neshe kún jol júrip, jol azabın kóp kórip, jol azabınan ayaqları qálbirdey tesik bolıp, óldim-taldım degende qalasına keledi. («Gúlzámze»)
   
2. 
   Neshshe kunler jol jurip, ash-aptada bolip, qariw-jaragin arqalap, óldim-taldım degende, bir qalalıqqa ushıraydı. («Abat batır»)
   
3. 
   Bular sol jerde tamaq pisirip jeyin dep atirganinin ustine oldim- taldım dep bir mástan kempir kirip keledi. («Arpamádiyan»)
   
4. 
   Degershikler shuqır jerdi qazıp óldim azarda shıqtı. (Ó.X.)
   

Birinshi hám ekinshi mısalda óldim-taldım degende frazeologiyalıq soz dizbegi qollanilgan. Ol keliw ham ushiraw degen is-harekettin sinliq belgisin kórsetedi. Sonlıqtan, bul frazeologiyalıq sóz dizbegi ráwish frazeologiyalıq sóz dizbegi bolıp esaplanadı. Ol óldim hám taldım degen eki feyil sozdin juplasiwinan ham degende turinde kelgen de feyilinin - gen kelbetlik feyil formasinda ham onin baris sepliginin qosimtasin qabil etip keliwi arqali bildirilgen. Usi sozlerdin manilerinin bari jiynalip barip bir putin tutas manini bildiredi. Ol rawishlik sipatqa iye bolip, is-harekettin sinin bildiredi. Al, úshinshi mısalda bolsa óldim-taldım dep túrinde jumsalıp, ol daslepki rawish frazeologiyaliq dizbeginin bir varianti bolip qollanilgan. En songi misaldagi rawish frazeologizm de usi manini bildirip, olardn bir qisqargan varianti turinde kelgenligin aytiwga boladi. Usi oldim azarda frazeologizmi soylewde, sonin ishinde, awiz eki soylewde de onimli qollanilatugin frazeologiyaliq soz dizbeklerinin biri bolip esaplanadi. Ol zorga degen manide kelip, sin rawishinin manisine saykes jumsalip tur. Gap ishinde kelgende óldim azarda egen frazeologiyalıq sóz dizbegi sın pisiqlawishinin xizmetin atqaradi.
Ráwish frazeologizmler óz-ara bir-biri menen variant bolıp jumsaladı. Mısalı:

1. 
   Háp zamatta taxtay eki bólindi. (Ó.X.)
   
2. 
   Menin sozimdi sol zamatta ilip aldi. (O.X.)
   

Tez degen mánini bildiretuǵın sózi ráwish bolıp is-háreketiń isleniw usılın bildiredi. Ekinshi mısaldaǵı háp zamatta degen frazeologizm bolsa usı tez sózi ańlatqan mánini, atap aytqanda, is-hárekettiń isleniw usılın turaqlı sóz dizbegi arqalı bildiredi. Sonday-aq, úshinshi mısalda da frazeologiyalıq sóz dizbegi keltirilgen bolıp, ol is-hárekettiń sınlıq belgisin bildirip kelgen. Kórkem shıǵarma tilinde frazeologiyalıq sóz dizbeklerin usılay qollanıw arqalı jazıwshı tıńlawshıǵa pikirdi anıq hám ıqsham etip jetkerip beredi.
Shappattay usı qaǵaz háp zamatta qoldan-qolǵa ótti. (K.S.)
2.Sol zamatta izde qalǵan kempir-ǵarrı, bala-shaǵalar da kelip, muzdıń ústi ǵarǵaday jıyın boldı. (K.S.)

3. 
   Há demey talabı orala basladı. (K.S.)
   
4. 
   Zeyinli kelinshek onıń jazajaq sóziniń tórkinine há-demey-aq túsindi. (K.S.)
   

Bul mısallarda háp zamatta, sol zamatta, há demey, há-demey-aq frazeologizmleri kórsetilgen. Olardan háp zamatta hám sol zamatta frazeologizmleri óz-ara leksikalıq variantlar bolıp esaplanadı. Sebebi bul birliklerde háp hám sol birlikleri almasıp kelgen. Olar sol waqıtta degen mánilerde bir-biri menen sinonim bolıp kelgenligin kóriwge boladı.
Há demey jáne há demey-aq frazeologizmleri há degenshe frazeologizmleriniń morfologiyalıq variantı boladı. Bunda tek ǵana formalar ózgeriske ushıraydı. Bul frazeologizmdi sóz sheberi stillik maqsette janapay menen de paydalanıp, tezlik belgini jáne de arttırp kórsetedi.
J.Eshbaevtıń sózliginde frazeologiyalıq variantlar kórsetilgen:
Dúnyanıń jeti burıshı. Hámme jer, hár túrli, barlıq jer, tum-tustan. Dunyanin jeti burishinan bir aqshamad aynalip shiqti. (Qaraqalpaq xaliq ertekleri»)
var.: Dúnyanıń tórtburıshı. Orıslar! Orıs patshalıǵı! Dúnyanıń tórt burıshınan qolı bar. (T.Qayıpbergenov)⁴⁰
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń stillik ayrıqshalıqları da bar. Frazeologizmlerde máni ádettegi máni emes, tásirsheń, obrazlı, tujırımlı. Usı sıpatına qaray olardıń stillik ózgeshelikleri payda boladı. Usı mánilik boyawları tiykarında frazeologizmler stil túrlerine ajıraladı hám olardıń túrlerinde sáykes mánileri menen qollanıladı jáne sol stildiń frazeologiyalıq ózgesheliklerin belgileydi.
Bul másele E.Berdimuratov tárepinen úyrenilip, ilimpaz olardı stillik ózgeshelikleri boyınsha ortaq stillik, sóylew tiline tán hám jazba tilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep úsh toparǵa bóledi. Sóylew tilinde hám jazba tilde teńdey qollanıladı dep esaplaǵan frazeologizmlerdi E.Berdimuratov ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri sıpatında kórsetedi. Awızeki sóylew stilinde jumsalatuǵın frazeologizmlerdi sóylew tiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep ataydı, oǵan vulgarizm hám mádeniyatsız sıpattaǵı frazeologizmlerdi qosadı, sonday-aq, sóylew tili frazeologizmleri menen ortaq stillik hám jazba tilge tán frazeologizmler ortasındaǵı baylanıstı kórsetip, biri ekinshisine ótip otıradı degen pikirdi aytadı. Jazba stilge tán frazeologiyalıq sóz dizbeklerine jazba tilge tán birlikler sıpatında baha beredi hám onı toparlarǵa bóledi: 1. Jámiyetlik- publicistikalıq frazeologiyalıq leksika; 2. Ilimiy frazeologiyalıq leksika; 3. Óndirislik-texnikalıq frazeologiyalıq leksika; 4. Arnawlı isler hám is qaǵazları stiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri; 5. Kórkem-belletristikalıq frazeologiyalıq leksika. Frazeologizmlerdiń bul stillerdiń hár birine tán qollanılıw ózgesheliklerin anıqlaydı.⁴¹ Al, I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasınıń tilinde bunday stil túrlerine qatnaslı frazeologizmler ónimli qollanıla beredi. Mısalı:
Jubayı qurt uslap awzına saldı,
Bazda sulıw sayrap kewilin aldı,