Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

6.  Ali  yağ  turşularının  biosintezi:
  Yağ  turşularının  biosintezi  hüceyrələrin 
sitoplazmasında törənir. Bu məqsədlə ikikarbonlu birləşmələr (sirkə turşusu və s.) 
sıxlaşmaqla iriləşir müvafiq doymuş yağ turşularını əmələ gətirir.  
 
COOH
H
C
C
C
C
C
C
C
C
31
15
14
6
4
2
2
2
2













 
 
Palmitin  turşusu  1  molekul  asetil-KoA-nın  və  7  molekul  malonil  KoA-nın 
sıxlaşmasından  əmələ  gəlir.  Bu  prosesi  ümumiləşdirilmiş  şəkildə  palmitin 
turşusunun əmələ gəlməsi misalında aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar. 
 
 
 
 
Bu  proses  üçün  asetil-KoA  karbohidratların  və  yağ  turşularının  aralıq 
məhsulundan  alınır,  ondan  başqa  ATF,  NADFH  bikarbonat  və 
Mg2
+
  ionları 
olmalıdır. Göstərilən reaksiyada karbon qazı deyil onun aktiv forması iştirak edir. 
Malonil  –  KoA  əmələ  gəlməsi  asetil-KoA  ATF-in  və  aktiv 
CO
2
-nın  asetil-KoA 
karboksilaza fermentinin katalitik təsiri ilə baş verir.  
 
 
 
 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  malonil-KoA  hüceyrələrin  sitoplazmasında  onun 
sintezinə  sərf  olunan  asetil  KoA  isə  mitoxondrilərdə  əmələ  gəlir.  Asetil-KoA-nın 
mitoxondriyalardan sitoplazmaya keçməsinə (irimolekullu birləşmələr mitoxondri-
lərdən keçə bilmir) oksalat sirkə turşusu ilə birləşərək keçir. Bu prosesə 1 mol ATF 
sərf olunur.  
Malonil  KoA  alifatik  turşuların  biosintezində  mərkəzi  rol  oynayır.  Malonil 
KoA yağ turşularının sintezində birbaşa asetil KoA ilə reaksiyaya girmir. Əvvəlcə 
asetil  malonil  KoA  asildaşıyıcı  zülal  (ADZ)  ilə  əvəzetmə  reaksiyalarına  girirlər 
aktivləşirlər. ADZ (acil carrier protein) heyvan hüceyrələrinin protoplazmasında və 
          O                                        
                                                      
Asetil-KoA-
 
CH
3
−C~S−KoA + CO
2
 + ATF     
karboksilaza
                         
                                        O 
 
                 HOOC−CH
2
−C~S−KoA + ADF + H
3
PO
4
 
                                  Malonil-KoA 
    
Asetil-KoA + 7 Malonil-KoA + 14NADFN + 14H
+
 → 
→ CH
3
(CH
2
)
14
COOH + 7CO
2
 + 8HS−KoA + 14NADF
+
 + 6H
2
O 

---

163 
 
mikroorqanizmlərdə  aşkar  edilmişdir.  O  molekul  sonluğunda  aktiv  sulfihidril 
(
─SH
) qrupları daxil olan maddədir. Onun quruluşu aşağıdakı kimidir.  
 
 
 
Asetil Ko-A –nın ADZ ilə reaksiyasına asetiltransasilaza, malonil Ko A-nın 
müvafiq reaksiyasına isə malonil transasilaza fermentləri kataliz edirlər. 
Doymamış ali yağ turşuları doymuş ali yağ turşuları kimi karbon zəncirinin 
ikiləşərək  çoxalma  yolu  ilə  sintez  olunurlar.  Çünki  onları  kataliz  edən  fermentlər 
məməli  heyvanlarda  və  insan  orqanizmində  mövcud  deyildir.  Doymamış  yağ 
turşuları  yalnız  doymuş  yağ  turşularının  dehidrogensizləşməsi  yolu  ilə  əmələ 
gəlirlər.  Lakin  məməlilərin  orqanizmində  üzvi  turşuların  molekul  zəncirində  sıra 
nömrəsi  9-a  qədər  olan  karbon  atomlarını  hidrogensizləşdirən  (dehidrogenləş-
dirən)  fermentlər  vardır.  Onların  istirakı  ilə  palmitilolein  və  olein  turşuları  sintez 
edilə bilər. Deməli məməlilərin toxumalarında yalnız nonoentərkibli doymamış ali 
yağ turşuları sintez edilə bilər. Palmitilolein və olein turşularının stearin və palmi-
tin turşularından dehidrogenləşmə (hidrogensizləşmə) yolu ilə biosintezində iştirak 
edən  fermentlərə  qaraciyərin  və  piy  toxuması  hüceyrələrinin  mikrosomlarında 
təsadüf edilir.  
Doymamış  yağ  turşularının  dehidrogenləşmə  yolu  ilə  əmələ  gəlməsi  və 
karbon zəncirinin uzanması aşağıdakı sxemdə aydın görmək olar. 
 
 
 
                      O                                                                      O 
 
CH
3
(CH
2
)
16
−C−KoA                   CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
7
−C−S−KoA 
                                     
NADF + H
+
; O
2 
Stearolil-S-KoA                                     Oleil-S-KoA 
                                              (dehidrogenləşmənin sxemi) 
(genişləndrilmiş sxem)                                                      Malonil-S-KoA 
                                        
                    NADF + H
+ 
                      O                                                                      O 
 
CH
3
(CH
2
)
14
−C−S−KoA              CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
7
−C−S−KoA 
                                         NADF + H
+
; O
2
 
Palmitoil-S-KoA                                                       Palmitoolenil-S-KoA 
                                              (dehidrogenləşmənin sxemi) 
                                                                        Malonil-S-KoA 
(genişləndrilmiş sxem)          
                   NADFN + H
+
 
                                                                      O 
 
                         CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
9
−C−S−KoA 
                                                 Sis-vaksenoil-S-KoA 
   
CO                O                 CH
3 
H  O                            O 
 
   CH−CH
2
−O−P−O−CH
2
−C−−C−C−NH−CH
2
−CH
2
−C−NH−CH
2
−CH
2
−SH 
 
   NH              OH             CH
3
 OH 
 
ADZ  polipeptid   
       zənciri 

---

164 
 
 Doymamış  turşularının  məməlilərin  orqanizmində  sintez  edilməsi  qeyri-
mümkündür.  Orqanizm  linol,  linolein,  araxidon  turşularını  yalnız  qida  maddələ-
rinin  (yalnız  bitki  mənşəli)  tərkibində  mənimsəyir.  Bununla  əlaqədar  göstərilən 
turşularıa əvəzedilməz turşular adı verilmişdir. Son vaxtlarda sübut edilmişdir ki, 
məməli  heyvanlar  qida  vasitəsilə  (sorqo,  amarant,  raps  və  s.  yem  bitkiləri  ilə 
qidalandıqda)  kifayət  qədər  linol  və  linolein  turşuları  qəbul  etdikdə  onların 
qaraciyərində bu turşulardan eykozatrien, eyzoatetraen (araxidon) və eykozapenten 
turşuları sintez oluna bilər.  
Tərkibində  bir  neçə  ikiqat  rabitə  olan  üzvi  turşuların  orqanizmdə  mühüm 
vəzifə  daşıması  son  zamanlar  müəyyən  olunmuşdur.  Belə  ki,  bu  turşular 
orqanizmdə  xəstəliktörədici  mikrobların  fəaliyyətini  minimuma  endirir.  Bioloji 
aktiv  maddələrin  (prostaqlandinlər,  prostatsiklin,  tromboksan,  leykotreinlər  və  s.) 
məhz tərkibində bir neçə ikiqat rabitə olan ali yağ turşularında əmələ gəldiyi sübut 
olunmuşdur. Doymamış ali yağ turşularına F (essensial) vitamini də deyilir.