Biotexnologiya asoslari

 
Rekombinant DNK olish usullari 
 
Sun’iy sharoitda rekombinant DNK olish va genlarni  klonlash ilk bor 1972 yilda AqSH  
olimlari Boyer va  Koen  tomonidan  amalga oshirilgan.  Bu olimlar E.coli bakteriyasining 
xromosoma DNKsiga va shu bakteriya plazmidasiga alohida idishlarda EcoRI restriktaza fermenti  
bilan  ishlov  berganlar.  Plazmida  tarkibida faqat 1 dona EcoRI restriktaza fermenti tanib  
kesadigan  maxsus  nukleotidlar izchilligi  bo’lganligi sababli ferment plazmidaning xalqasimon 
DNK qo’sh zanjirini faqat bir joydan kesib,  plazmidani «yopishqoq«  uchli ochiq holatga o’tkazadi.  
Xromosoma DNK molekulasida EcoRI restriktaza fermenti taniy oladigan maxsus nukleotidlar 
izchilligi qanday bo’lsa, bu molekula shuncha bo’lakka bo’linadi.  
Turli xil o’lchamga ega bo’lgan DNK molekulasi elektroforez uslubi  yordamida  ajratib  
olinadi.  Ajratib olingan «yopishqoq« uchli xromosoma DNKsi bo’lagi  ochiq  holatdagi  
«yopishqoq«  uchli  plazmid DNKsi bilan aralashtirilib ligaza fermenti yordamida tiqiladi.  Natijada 
plazmid tarkibiga xromosoma DNK bo’lagi kiritiladi.  
SHu boisdan rekombinant DNK ga quyidagicha tarif berish mumkin: har qanday tirik 
organizm irsiy molekulasining istalgan  bo’lagini vektor molekulalariga birikishdan hosil bo’lgan 
sun’iy DNK rekombinant DNK deyiladi.  
Rekombinant DNK olishning uchta usuli mavjud-konnektor  usuli, restriktaza-ligaza va linker  
molekulalaridan  foydalanish usuli. Konnektor usulida rekombinasiyada ishtirok  etuvchi  DNK  
bo’lagining 3' uchiga  dezoksinukleotidiltransferaza  fermenti  yordamida  malum uzunlik dagi 

---

oligo (dA) - segmenti ulanadi. Ikkinchi uchiga esa oligo (dT) - segmenti ulanadi.  Bu DNK 
bo’laklari aralashtirilganda dA va dT segmentlarning vodorod bog’lari asosida komplementar 
birikishi tufayli xalqasimon DNK strukturasi hosil bo’ladi.  Hosil bo’lgan DNK dagi bir zanjirli 
bo’sh joylar DNK-polimeraza I fermenti  yordamida tuldiriladi.  
Restriktaza-ligaza usuli  eng  sodda va oson rekombinant DNK olish usuli hisoblanadi.  Bu 
usulda DNK molekulasi va vektor plazmida «yopishqoq« uchlar hosil qiluvchi restriktaza bilan 
qirqiladi va aralashtirilgan holda ma’lum sharoitda reassosiasiya qilinadi. Komplementarlik 
xususiyatiga  ko’ra DNK molekulalari o’zaro vodorod bog’lari yordamida birikib xalqasimon 
struktura hosil  qiladi  va  DNK zanjirining birikmagan  joylari DNK-ligaza fermenti yordamida 
ulanadi.  
Linker molekulalaridan foydalanish usulida  DNK  molekulasiga va vektor  plazmidaga  T4 
fag DNK-ligaza fermenti yordamida maxsus nukleotid ketma-ketligiga ega  bo’lgan  linker  
molekula  ulanadi. Olingan ikki turdagi DNK molekulasi restriktaza fermenti yordamida kirqilib 
aralashtirilgan holda reassosiasiya qilinadi. DNK va vektor plazmida  molekulalarining birikmagan 
joylari DNK-ligaza fermenti yordamida ulanadi. SHu yusinda rekombinant DNK molekulasi hosil 
bo’ladi.