BiRİNCİ DÜnya savaşi sirasinda anadolu’nun güney bölgelerinde ermeni Çete faaliyetleri

Ek 3: Bazı Müslüman Asker Firarileri (DH. EUM. 2.Şb., 26/40).

Ek 4: Sivaslı Manok ve Çetesinin Müslüman Köylere Baskınları (DH. ŞFR., 74/72).

1 Hasan Dilan, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları, cilt II, Ankara, TTK Yay, 2005, s.XXXI.

2 Hovannisian, Richard G., Armenia on the Road to Independence 1918, California, University of California Press, 1967, p. 54.

3 Ermeni ileri gelenlerinin Büyük Devletlerle ilişkileri tehcirden sonra da devam etti. 23 Temmuz’da Ermeni Hınçak Örgütü liderlerinden ve Zeytun Fedai Alayları’nın kurucusu olan Norveç’e gittiler. Üzerlerinde Rus pasaportu taşıyan bu kişiler Amerika Birleşik Devletleri’ne gitme konusunda İngiliz Dışişleri’nden yardım istediler. İngiliz Dışişleri Bakanı Findley, Anadolu’da Ermenilere yapılan uygulamaların katliam olduğunun şüpheli olduğunu söyleyerek Ermenilere yardım etmedi. Bkz. Salahi Sonyel, The Great War and the Tragedy of Anatolia, Ankara, TTK Yay, 2001, s.130.

4 Donald Bloxham, The Great Game of Genocide Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, New York, Oxford University Press, 2007, p. 80.

5 Zeytunlu kadınlar Amerikalı gazeteci George Schreiner’e İngiliz ve Fransızların Zeytunlu Ermenileri silahlandırdığını anlatmışlardır. Guenter Lewy, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: a Disputed Genocide, Salt Lake City, The University of Utah Press, 2005, p.104.

6 Stefanos Yerasimus, “Birinci Dünya Savaşı ve Ermeni Sorunu”, 1915’te Ne Oldu?, haz. Sefa Kaplan, 2.baskı, İstanbul, 2005, s.148. İlk olarak Mısır’daki İngiliz Generali Maxwell tarafından (Secretary of State for War) Kitchener’e bildirilen İskenderun’a çıkarma yapılmasının amaçları ve sonuçları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Arslan, “İngilizlerin İskenderun’u İşgal Projesi ve Osmanlı Devletinin Aldığı Tedbirler (1914-1915), IV. Hatay Tarih ve Folklor Sempozyumu (18-19 Ekim 1996) Bildirileri, Ayrı Basım, Antakya, 1997, s.1-27.

7Lewy, The Armenian Massacres, p.104.

8 Bloxham, The Great Game, p.81.

9 Bu sayının 50000 civarında olduğu iddiaları için bkz. Lewy, The Armenian Massacres, p.105; Sonyel, The Great War, p.130. Bu kuvvetler genellikle Kıbrıs adası üzerinden Anadolu’ya sokuluyordu. Anadolu’ya geçmeden önce adadaki kamplarda askerî eğitim alıyorlardı. Bkz. Nejla Günay, “Kıbrıs’ın İngiliz İdaresine Bırakılması ve Bunun Anadolu’da Çıkan Ermeni Olaylarına Etkisi”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, cilt 1, sayı 1, Kış 2007, s.120–124; Halil Aytekin, Kıbrıs’ta Monarga (Boğaztepe) Ermeni Lejyonu Kampı, Ankara, TTK Yay, 2000, s.93–104.

10 Cemal Paşa, Hatırât, haz. Metin Martı, İstanbul, Arma Yay, 1996, s.374.

11 Joseph Pomiankowski, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü 1914–1918 1. Dünya Savaşı, çev. Kemal Turan, İstanbul: Kayıhan Yay, 2003, s.148.

12* Fındıcak, Maraş ile Bahçe kasabası arasında, Gavur (Nur) Dağı’nın kuzeyinde bir tepe üzerine kurulmuş bir köydü.

^ Abraham Hartunnian, Neither to Laugh nor to Weep a Memoir of the Armenian Genocide, translated from the original Armenian manuscripts by Hartunian, Vartan, Boston, Beacon Pres, 1968, p.58.

13 Ahmet Eyicil, Osmanlı’nın Son Döneminde Maraş’ta Ermeni Siyasi Faaliyetleri, Ankara, Gün Yayıncılık, 1999, s.342–343.

14 Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz. H.Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983, s.357. Avrupa ülkelerinde bulunan Ermeni ileri gelenleri Ermenilerin Anadolu’da yürüttükleri çete faaliyetlerini yakından takip ediyorlardı. Gamsaragan’ın İskenderiye’den Paris’teki Bogos Nubar Paşa’ya “...Anadolu’da dağınık çetelerin savunması sürmektedir.” şeklindeki 30 Haziran 1915 tarihli telgrafı ve Zeytunlu çetelerin dağlara çekildiğinin Fransız Dışişleri Bakanı’na bildirilmesiyle ilgili 14 Temmuz 1915 tarihli rapor için bkz. Hasan Dilan, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları 1914-1918, cilt II, Ankara, TTK Yay., 2005, s.168, 171-177.

15 Hartunnian, Neither to Laugh, p.58.

16 Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, cilt I, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yay., 2005, s.528.

17 Eyicil, Osmanlının Son Döneminde, s.344.

18 Ermeni Komitelerinin A’mal, s.357.

19 Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, cilt I, s.530; Süleyman Beyoğlu, “Fahreddin Paşa’nın Ermeni Meselesi’ndeki Rolü”, Tarihi Gerçekler ve Bilimin Işığında Ermeni Sorunu, Ed. Bülent Bakar vd, İstanbul, IQ Yay., 2007, s.181, Eyicil, Osmanlı’nın Son Döneminde, s.343.

20 Eyicil, Osmanlı’nın Son Döneminde, s.345.

21 Stanley E. Kerr, The Lions of Marash, Albany, State University of New York Press, 1973, p. 19.

22 Hartunnian, Neither to Laugh , p.59-60.

23 Bu sayı eşkıyayı caydırmak amacıyla söylenmiş olmalıdır. Nitekim Ali Bey’in 1 Ağustos’ta dağı 353 askerle kuşattığı görülüyor. Bu sayının ihtiyat kuvvetleriyle beraber en fazla 400 kişi civarında olduğu tahmin edilebilir. Bkz. Ek 2.

24 BOA. DH.EUM.2.Şb., 71/37. Bkz. Ek.1.

25 BOA. DH. EUM. 2. Şb. 71/37; Kerr, The Lions of Marash, p.20-21. Ayrıca 1 Ağustos’ta Fındıcak’a yapılan taarruzun krokisi için bkz. Ek. 2.

26*Bugünkü Nur Dağları.

^ BOA. DH. ŞFR., 54A/220.

27 Ermeniler, Sürgün ve Göç, Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu, Ankara, TTK Yay., 2004, s.65.

*Musadağ isyanı olmalı.

28 Artem Ohandjanian, Österreich-Armenien Faksimilesammlung diplomatischer Aktenstücke 1877–1936, Wien, 1995, no.1068; HA PA XXXVIII 366 Z.12/P, cilt VI, s.4704–4705’den Avusturya Macaristan ve Ermeni Meselesi 1914-1915, Haz. İnanç Atılgan-Kertsin Tomenendal, cilt VI. B, Viyana, 2004.

29 Piskopos Thorgom tarafından düzenlenen ve Port Said’e götürülen Ermeni mültecilerle ilgili rapor için bkz. James Bryce-Arnold Toynbee, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916, çev. Attila Tuygan-Jülide Değirmenciler, cilt 2, İstanbul, Pencere Yay., 2006, s.308-310.

30 Hasan Dilan, Fransız Diplomatik Belgelerinde, cilt I, s.263, 270–271, 278.

31 ATASE, Birinci Dünya Harbi (BDH), Klasör (Kl.) 13, Dosya (Dos.) 1049–63, Fhrist (Fh.) 11.

32 Bazı kaynaklar bu sayıyı 6000 olarak vermektedir. Bkz. Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, Ankara, TTK, 2005, s.235.

33 Ermeni Komitelerinin Â’mâl, s.359.

34 Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s.235.

35 Dilan, Fransız Diplomatik Belgelerinde, s.220.

36 Bryce-Toynbee, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere, s.311.

37 Dilan, Fransız Diplomatik Belgelerinde, s.220–221.

38 Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s.235.

39 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı 81 (Aralık 1982), s.196.

40 Bryce-Toynbee, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere, s.310–311.

41 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı 81 (Aralık 1982), s.200.

42 Ohandjanian, Österreich-Armenien Faksimilesammlung, no. 1105; HA PA XII 463 Z.15/P, s.4798–4800’den Avusturya Macaristan ve Ermeni, cilt VI C.

43 Ermeni Komitelerinin Â’mâl, s.342.

44 Urfa isyanının nasıl geliştiği hakkında ABD Halep Konsolosu Jackson ile Urfa’da bulunan Konsolos Vekili Leslie arasındaki yazışmalar hakkında bkz. Çiçek, s.209–223.

45 Ermeni Komitelerinin Â’mâl, s.341.

46 Bryce-Toynbee, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere, s.317, 325.

47 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı 81 (Aralık 1982), s.207.

48 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Siyasi(HR.SYS.), 2875/3’ten Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskanı, Ankara, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yay., 2007, s.292-293.

49 Ermeni Komitelerinin Â’mâl, s.346.

50 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı 86 (Nisan 1987), s.41.

51 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı 86 (Nisan 1987, s.45.

52 Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin, s.310.

53 Ohandjanian, Österreich-Armenien Faksimilesammlung, no. 1105; HA PA XII 463 Z.15/P, s.4798–4800’den Avusturya Macaristan ve Ermeni, cilt Vı C .

54 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı 86 (Nisan 1987), s.41.

55BOA. DH.ŞFR., 62/257(24 Mart 1332/6 Nisan 1916).

56 BOA. DH.ŞFR., 63/175(20 Nisan 1332/3 Mayıs 1916).

57 BOA. DH. ŞFR. 63/263(27 Nisan 1332/10 Mayıs 1916).

58 BOA. DH. ŞFR. 63/282(28 Nisan 1332/11 Mayıs 1916).

59 BOA. DH.EUM.2.Şb., 14/48.

60 BOA. DH.ŞFR., 62/57(6 Mart 1332/19 Mart 1916).

61 BOA. DH. EUM. 2. Şb., 26/40. Ayrıca asker firarilerinin fotoğrafları için bkz. Ek 3.

62 Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin, s.355.

63 Maraş Komiser Muavini’nin Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti’ne raporu için bkz. BOA. DH. EUM. 2.Şb., 21/7. Ayrıca bkz. BOA. DH.ŞFR., 63/194(21 Nisan 1332/4 Mayıs 1916).

64 ATASE, BDH, Kl.4214, Dos.195–57, Fh.1.

65 ATASE, BDH, Kl.4214, Dos.195–57, Fh.1–8.

66 Ohandjanian, Österreich-Armenien Faksimilesammlung, no.1186; HA PA XXXVIII 369, no.5/P, cilt VII, s.5153’den Avusturya Macaristan ve Ermeni, cilt VII.

67 ATASE, BDH, Kl.4218, Dos. 193–67, Fh.1–6.

68 ATASE, BDH, Kl.4218, Dos. 193–67, Fh.1–2.

69 ATASE, BDH, Kl.4214, Dos. 195–57, Fh.2.

70 ATASE, BDH, Kl.4214, Dos. 195–57, Fh.2–5.

71 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh. 011.

72 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh.012, 012–01.

73 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh. 012, 02. Ayrıca bkz ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh.13.

74 ATASE, BDH, Kl. 4223, Dos.81–84, Fh.1.

75 Türk- Ermeni İhtilafı Makaleler, Ed. Hikmet Özdemir, Ankara: TBMM Yay., 2007, s.194.

76 BOA. DH. ŞFR., 74/72 (8 Mart 1333/ 8 Mart 1917). Ayrıca bkz. Ek 4.

77 ATASE, BDH, Kl.4218, Dos. 193–67, Fh.1.

78 ATASE, BDH, Kl.4218, Dos. 193–67, Fh.1–14.

79 BOA. DH. EUM. 2.Şb., 55/24 (25 Haziran 1334/25 Haziran 1918).

80 ATASE, BDH, Kl.2688, Dos.130–247, Fh.2, 2–1.

81 Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914–1918, cilt II, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 2005, s.268.

82 ATASE, BDH, Kl.2688, Dos.130–247, Fh. 14.

83 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos.130A-303, Fh..001.

84 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh.009,01.

85 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh.009,02.

86 ATASE, BDH, Kl.4214, Dos. 195–57, Fh.2–2.

87 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos.130A-303, Fh..3-4.

88 Demiryolu hatlarında hatta Amele Taburları’nda çalışan Ermenilerin çetelere yataklık ettikleriyle ilgili tespitler pek çok kez yapılmıştı. Mesela bunun Geyve’deki örneği için bkz. Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin, s.385.

89 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh.3–4, 5, 6, 7, 8.

90 ATASE, BDH, Kl.2722, Dos. 133–51, Fh.003–37.

91 ATASE, BDH, Kl.2688, Dos. 39–243, Fh.003–03.

92 ATASE, BDH, Kl.2722, Dos. 133–51, Fh.003–40.

93 ATASE, BDH, Kl.2688, Dos. 39–243, Fh.003–13. Ayrıca bkz. Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin, s.395.

94 ATASE, BDH, Kl.2702, Dos. 130A–303, Fh. 011, 02.