32
Axloqiy madaniyat yaqqol ko‘zga tashlanadigan munosabatlar ko‘rinishidan
biri, bu – etiket. U ko‘proq insonning tashqi madaniyatini, o‘zaro munosabatlardagi
o‘zni tutish qonun-qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida
inson o‘z munosabatlariga ijodiy yondoshsa, ya’ni bir holatda bir necha muomala
qilish imkoniga ega bo‘lsa, etiket muayyan holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib
qo‘yilgan xatti-harakatni taqozo etadi.
Axloqiy madaniyat kasbiy odobda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki inson
voyaga yetib, bir kasbning boshini tutgach, o‘z kasbi doirasida odamlar bilan
muntazam munosabatda bo‘ladi. Bu munosabat,
bir tomondan, hamkasabalar
davrasida ro‘y bersa, ikkinchi jihatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli
toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Ayni paytda, kasbiy odob axloqiy
madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri, uning jamiyat axloqiy hayotidagi o‘rni
yuksak. Shu bois kasbiy odobga bafurjaroq to‘xtalish joiz.
Har bir jamiyatda muayyan guruhlar borki, egallagan kasblari ularni boshqa
jamiyatdoshlariga nisbatan imtiyozli darajaga olib chiqadi. Ko‘pchilik
jamiyat
a’zolarining hayot-mamotlari, sog‘ligi, ma’naviy sog‘lomligi, huquqiy himoyasi,
ilmiy salohiyatining namoyon bo‘lishi kabi omillar o‘shanday imtiyozli kasb
egalarining o‘z kasbiy burch mas’uliyatini qay darajada his etishlariga, halollik va
vijdon yuzasidan ish ko‘rishlariga bog‘liqligi hammaga ma’lum. Chunonchi, tabobat
xodimini, jarrohni olaylik. Deylik, u har bir operatsiya
kunida bir necha kishini
hayotga qaytaradi; yuzlab odamlar uning yordamiga muhtoj, unga umid va ishonch
ilinji bilan qaraydilar. Bordi-yu, shaxsiy manfaat yo‘lida jarroh o‘z bemoriga xiyonat
qilsa-chi, ya’ni, uni qasddan halok etsa-chi? Kim uni shunday qilmasligini
kafolatlaydi? Yoki jurnalistni olaylik. U shaxsiy manfaati yo‘lida, kasbining
kamyobligidan foydalanib, begunoh kishilarni ma’naviy azobga qo‘yishi, atayin
jamiyat oldida sharmanda qilishi va shuning hisobiga o‘zining ba’zi bir
muammolarini hal qilib olishi mumkin emasmi? Mumkin. Zero, to haqiqat yuzaga
chiqquncha, nohaq tanqidga uchragan shaxsning adoi tamom bo‘lishi hech gap emas.
Xo‘sh, jurnalistning shunday qilmasligini kim kafolatlaydi? Shu bois boshqalarning
33
qo‘lidan kelmaydigan ishlarni bajara oladiganlar faoliyatida o‘zboshimchalik,
manfaatparastlik, xudbinlik va kasbni suiste’mol qilish singari illatlarga yo‘l
qo‘ymaslik uchun,
shuningdek, ular axloqiy darajasini yuksak bosqichda turishini
ta’minlash maqsadida ko‘p hollarda o‘zaro qoidalar majmui yaratilgan. Bu qoidalar
majmui, odatda, qasamyod yoki me’yorlar ko‘rinishini olgan. Uni buzish o‘ta
odobsizlik va axloqsizlik, hatto jamiyatga xiyonat tarzida baholanadi. Bunday
qasamyodlar juda uzoq tarixga ega. Misol tariqasida hozirgi kunda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan Qadimgi Yunon hakimi Gippokrat (milodgacha V-IV asrlar)
tomonidan qisqa va lo‘nda shaklda tuzilgan, tabobat xodimlari kasbiy odobi, qonun-
qodalari jamlangan mashhur «Gippokrat qasami»ni keltirish mumkin.
Bulardan tashqari, muallimlik odobi, huquq-tartibot xodimlari odobi, muhandis
odobi singari birqancha kasbiy odob turlari borki, ular ham jamiyatda axloqiy
munosabatlar silsilasida muhim ahamiyatga ega. Shuni ham aytish kerakki, barcha
kasbiy odob qonun-qoidalarining ta’sir doirasi, miqyosi bir xil emas. Ba’zi bir
kasbiy odobning buzilishi oddiy odobsizlik doirasidan chiqib, axloqsizlikka aylanib
ketadi. Masalan, rahbarlik odobidagi ba’zi nuqtalarga tuxtalaylik.
Rahbar quyi
lavozimdagilarga mensimay, qo‘pol munosabatda bo‘lishi, o‘ziga ishonib
topshirilgan hudud yoki tashkilotdagi oddiy odamlar arz-dodiga, orzu-istaklariga
to‘ralarcha sovuqqon qarashi odobsizlikka kirsa, uning
shaxsiy boylik orttirishi
yo‘lida korrupsiya vositasida mamlakat, viloyat yoki tashkilot manfaatlarini qurbon
qilishi axloqsizlik, na faqat rahbarlik kasbiga balki Vatanga ham xiyonat tarzida
baholanishi mumkin. Ba’zan kasbiy odobni kasbiy axloq deb atalishi ham shundan.