Bmi mashhura

 
Fizik xususiyatlari.
Aromatik uglevodorodlar asosan suyuqliklar bo’lib, kam 
holatlarda qattiq holda mavjud bo’ladilar. O’tkir hidga ega. Qaynash harorati 
tegishli to’yingan uglevodorodlarnikiga qaraganda yuqori. Masalan, benzol 80,1
0
C 
da, geksan esa 68,8
0
C qaynaydi. 
Bir xil radikalli izomer alkilbenzollarning qaynash haroratlari bir-biridan kam 
farq qiladi. Aromatik uglevodorod molekulyar massasining har bir –CH
2
-guruhiga 
ortishi uning qaynash haroratini o’rtacha 30
0
C ga ortishiga sabab bo’ladi. 
Aromatik uglevodorodlarning zichligi va sindirish ko’rsatkichlari atsiklik va 
alitsiklik birikmalarnikiga nisbatan katta. Aromatik uglevodorodlar suvda deyarli 
erimaydilar. 
+ CH
3
– CH – CH
2
Cl + HCl
CH
3
C – CH
3
CH
3
CH
3
AlCl
3
+ CH
3
– CH – CH
2
Cl + HCl
CH
3
C – CH
3
CH
3
CH
3
AlCl
3
R – OH
H
2
SO
4
R–CH=CH
2
AlCl
3
R
+ H
2
O
R
CH – CH
3
R – OH
H
2
SO
4
R–CH=CH
2
AlCl
3
R
+ H
2
O
R
CH – CH
3
R – OH
H
2
SO
4
R–CH=CH
2
AlCl
3
R
+ H
2
O
R
CH – CH
3

---

 
Aromatik uglevodorodlarning fizik konstantalari 
Aromatik uglevodorodlar 
Suyuqlanish 
harorati, 
0
C 
Qaynash haroratlari, 
0
C 
Zichligi 
Benzol
+5,4 
80,1 
0,8790 
Metilbenzol
-92 
110,5 
0,8669 
1,2-Dimetilbenzol
-28 
144,4 
0,8802 
1,3-Dimetilbenzol 
-53 
139,1 
0,8642 
1,4-Dimetilbenzol 
+13 
138,4 
0,8610 
Etilbenzol 
-95 
136,1 
0,8669 
1,2,3-Trimetilbenzol
-25,4 
176,1 
0,944 
Propilbenzol
-99,5 
159,0 
0,9618 
1-Metil-4-izopropilbenzol
-67,2 
177,2 
0,8579 
Kimyoviy xossalari.
Aromatik uglevodorodlar birikish jarayonlariga 
qiyinchilik bilan, almashinish jarayonlariga oson kirishadilar, benzol halqasi 
oksidlovchilar ta’siriga o’ta chidamli. 
 
Birikish reaksiyalari.
Aromatik uglevodorodlarga vodorod yuqori haroratda 
(300
0
C), bosim (200-300 atm) va Ni, Pt, yoki Pd katalizatorlari ishtirokida birikib, 
tegishli sikloalkanlarni hosil qiladi: 
Ultrabinafsha nur ta’sirida benzol 3 molekula xlor yoki bromni biriktirib olib, 
geksagalogen benzolni hosil qiladi. Geksagalogen benzol qizdirilganda simmetrik 
trigalogenbenzolga aylanadi: 
+ 3Cl
2
h

Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
t
+ 3 HCl
+ 3Cl
2
h

Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
t
+ 3 HCl
To’yinmagan birikmalarga o’xshash benzol ham ozon bilan ozonidlarni hosil 
qiladi. Hosil bo’lgan triozonidga suv bilan ta’sir etirilganda 3 molekula glioksalga 
parchalanadi: 
3 H
2
3 H
2

---

 
+ 3 O
3
H – C
O
C – H
O
O
C – O 
C – O 
O
H
H
H – C
C – H
O
O
O
3H
2
O
- 3H
2
O
2
C – C 
O
O
H
H
3
+ 3 O
3
H – C
O
C – H
O
O
C – O 
C – O 
O
H
H
H – C
C – H
O
O
O
H – C
O
C – H
O
O
C – O 
C – O 
O
H
H
H – C
C – H
O
O
O
H – C
O
C – H
O
O
C – O 
C – O 
O
H
H
H – C
C – H
O
O
O
3H
2
O
- 3H
2
O
2
C – C 
O
O
H
H
C – C 
O
O
H
H
3
Yuqoridagi uchta reaksiya benzolning to’yinmagan birikma ekanligini 
isbotlaydi. 
 
Almashinish reaksiyalari.
Benzol va uning gamologlari galogenlash, 
nitrolash, sulfolash, alkillash, atsillash, kabi reaksiyalarga oson kirisha oladilar. Bu 
reaksiyalar katalizatorlar ishtirokida elektorfil almashinish mexanizmi orqali uch 
bosqichda sodir bo’ladi. 
 
Galogenlash.
Benzolga temir-(III)-xlorid katalizatori ishtirokida xlor yoki 
brom bilan ta’sir etilganda benzoldagi vodorodlar ketma-ket galogen atomiga 
almashina boradi. Almashinish yo’naltirish qoidasiga muvofiq boradi. 
Temir xlorid ishtirokida xlor geterolitik parchalanishga uchraydi: 
So’ngra reaksiya uch bosqichda sodir bo’ladi. 
a) 

-kompeks hosil bo’lishi. Cl
+
- ioni benzol halqasidagi 

-elektronlar bilan 
o’zaro ta’sir etadi. Natijada 

-kompleks hosil bo’ladi: 
b) 

-kompleksning hosil bo’lishi. 

-kompleks elektrofil agent benzoldagi birorta 
uglerod atomiga hujum qiladi va oraliq 

-kompleks (karbokation) hosil qiladi: 
+ Cl
2
FeCl
3
Cl
+ HCl
+ Cl
2
FeCl
3
Cl
+ HCl
Cl