Bu
Parsa (
Pars, Peres, Persida, Persiana, Parsua, Persiya, Fars
və baĢqa Ģəkilləri də var)
haradır və necə yaranmıĢdır?
Tarixə dərindən baxsaq aydın olar ki, Parsa
"farsların yaĢadığı yer, fars ölkəsi"
deməkdir.
Pars
bir toplumun adıdır. Yunanlar onlara
pers, perse, perses
deyirdilər. Ərəblərdə
"p"
səssizi
(samiti) olmadığına və ərəb dilinin səs uyğunluğuna görə onu
"f"
səssizi (samiti) ilə əvəz
etmiĢ,
parsa fars
demiĢ və o cür də yazmıĢlar. Elə buradan da, ayrıca da olaraq ərəb-islam
ağalığı dövründən (VII-XII yüzillər) farsların özləri də daxil olmaqla türklər, ərəblər və baĢqa
xalqlar da
parsa
sözünü
fars
sözü ilə əvəz etmiĢlər. Yunanlar və bizanslılar öz qədim
ifadələrini dəyiĢdirməyərək parsları
pers, persus
deyə tanımaqda və yazmaqda davam etmiĢ,
buradan da Avropa dillərinə və rus dilinə bu söz
"pers"
Ģəklində keçmiĢ və özünə möhkəm
yer qazanmıĢdır. Erməni dilində
"f"
səssizi (samiti) olmadığına görə ermənilər
"fars"
yox,
"pars"
deyirlər. Əfqanıstan, Hindistan və
Orta Asiyada
"pars"
və
"fars"
hər ikisi iĢlədilir.
VII-IX yüzillərdə islam dinini qəbul etməyən yüz minlərlə
maqlar
(zərdüĢtçülər) köçüb
Hindistana getdilər. Onların çoxu fars (pars) olduğu üçün onlara bu gün də
parslar
deyilir. Bir
məlumata görə, onların sayı 100 min, baĢqasına görə, 150 mindir. Azərbaycan və Anadolu
(Kiçik Asiya) türkləri istər danıĢıqda, istər yazıda ərəb dilinin təsiri altında yalnız
"fars"
sözcüyünü iĢlədirlər.
Orta çağlarda
"pars"
dan dönüb
"fars"
olan, indi də özlərini daha çox
"irani, iranilər"
adlandıran parslar miladdan qabaq IX-VIII yüzillərdə Hind çayının aĢağı hövzəsindən - qədim
ata-baba yurdlarından axın-axın köç edərək Elam dövlətinin torpaqlarında yerləĢmiĢlər.
Hindistan kökənli farslar türkdilli elamların himayəsinə sığınaraq Ümman dənizi sahillərində,
Bəsrə körfəzinin quzeyində məskunlaĢaraq buralarda özlərinə yeni vətən qazandılar. Eradan
qabaq VII yüzildə indiki ġiraz Ģəhəri yaxınlığında, daha çox bir əraziyə toplaĢan parslar bir
böyük tayfa ittifaqı halında birləĢdilər. Onların bir ərazidə toplaĢıb bir inzibati ərazi
yaratmalarını Elam dövlətinin siyasəti tələb edirdi. Belə ki, elamlılar indiki ġirazdan 50 km
quzey-doğuda Ģəhər saldırmıĢ, onu yeni əyalətin paytaxtı etmiĢdilər. Həmin Ģəhər və onu
əhatə edən əyalət parslarla məskunlaĢdırılmıĢdır. Sonralar hakimiyyətə gələn pars sülaləsi
Əhəmənilərin (HaxamaniĢi) nümayəndəsi I Dara (m.ö. 522-486) bu Ģəhər-qəsəbəni yenidən
qurmuĢ və Əhəmənilərin əsas paytaxtına çevirmiĢdir. Bu Ģəhər
Parsa
adlanırdı, onu əhatə
edən torpaqlara da
Pars əyaləti
deyilirdi. Məhz bu Ģəhərə yunanlar
Persepolis
, əyalətə isə
Persiada
, ya da
Persiana
deyirdilər, bu da
"pars ölkəsi"
, yaxud
"pars Ģəhər-dövləti"
mənasına
gəlirdi. Parsanın ilk özülünün qoyulmasında elamlılar əsas rol oynasalar da onun inkiĢafı və
müstəqil dövlətə çevrilməsində parslar midiyalılara minnətdardır. Belə ki, dediyimiz kimi,
parslar elamlıların vassalı idilər.
Elam dövlətinin tənəzzülə uğramasında Assuriya ilkin səbəb olmuĢdur. Assuriya hökmdarı
AĢĢurbanipal miladdan öncə yeddi kərə (665, 655, 652, 648, 646, 645, 640-639-cu illər)
Elama basqın yapıb onun bir çox əyalət və Ģəhərlərini xaraba qoydu, əhalisini qılıncdan
keçirib var-yoxunu taladı. Assuriya bütün dörd yanını - Elam, Babil, Urartu, Suriya və
baĢqalarını qorxu və zülm altında saxladığı bir dövrdə
Azərbaycan-Midiya dövləti
meydana
çıxdı.
Midiya dövləti və tarixi haqda müxtəlif fikirlər və mübahisələr vardır. Ancaq biz qəti bu
fikirdəyik ki, Midiya Azərbaycan-türk dövlətidir. Midiyanı təĢkil edən altı böyük el türk elləri
idi.
"Midiya ölkəsi"
(Kur Midiya) ifadəsinə miladdan öncə 9-cu yüzilin baĢlarında Assur
yazılarında rast gəlinir. Midiyalılar miladdan öncə 14-13-cü yüzillərdə, bəlkə də ondan daha
qabaq Ġkiçayarasında tanınırdılar. Bütün tarix qaynaqları və çağdaĢ tarixçilər m.ö. birinci
minilliyin baĢlanğıcında Azərbaycanda mərkəzi Urmiya gölü yaxınlığında yerləĢən
Manna
dövlətinin
olduğunu və bu dövlətin Azərbaycan-türk dövləti olduğunu qəbul edirlər. Bununla
yanaĢı, Midiya ellərinin-tayfalarının Ərdəbil-Qəzvin-Zəncan-Həmədan boylarında yaĢadığını,
gah Mannaya daxil olub, gah da müstəqil fəaliyyət göstərdiklərini, mannalılar zəiflədikcə
midiyalların gücləndiyini tarix mübahisəsiz qəbul edir. Sadəcə olaraq, Manna yüzillərlə Assur,
Babil və Urartuya qarĢı daim müharibələrdə olmuĢ, m.ö. yeddinci yüzildə Babil, Elam, Manna,
Assur və Urartu bir-biri ilə müharibələrdə tənəzzülə uğramıĢ, bu müharibə səhnələrindən bir
qədər uzaqda qalmıĢ midiyalılar öz güclərini bir yerə toplamıĢ, tam müstəqil dövlət yaratmıĢ,
Həmədanı (Ekbatanı) özlərinin paytaxtı edərək Elam və Babili məğlub və özlərinə müttəfiq
edərək Assuriyanı darmadağın etmiĢlər. "Hökmdarlar hökmdarı" adlanan Midiya hökmdarı
Kiaksarın
dövründə (m.ö. 625-585) Midiya sanki hər hansı bir olağanüstü gücün yardımı ilə
Elamı, Mannanı, Babili, Assuriyanı, Urartunu fəth etdi, Lidiyanı özündən asılı duruma saldı.
Elamlıların bir caniĢini olan Əhəmənilər və onların idarəçiliyində olan
Parsa Midiya dövlətinin
tərkibinə qatıldı
.
Göstərdiyimiz kimi, Parsa öncə Elamın bir əyaləti idi, Əhəmən də oranın caniĢini. Bundan
istifadə edən parslar ilk öncə Elamın Ģərqinə və mərkəzinə yayılırdılar. M.ö. yeddinci yüzilin
baĢlanğıcında Assuriya tərəfindən məğlubiyyətə uğrayan Elamın zəifliyindən yararlanaraq ona
zərbələr vurur, öz nüfuzlarını artırırdılar. Ancaq bütün xəyanət və çabalamalara baxmayaraq
Əhəmənin (sülalənin banisi) və onun oğlu ÇiĢpiĢin (m.ö. 675-640-cı illər) caniĢinliyi dövründə
Elamın hakim nüfuzu Parsanın üzərində qalırdı.
M.ö. 640-639-cu illərdə Elamla Assuriya arasında olan savaĢda ÇiĢpiĢin oğlu və varisi I Kir
Elamın vassalı kimi vuruĢurdu. Bəlli olduğu kimi, bu müharibədə Elam tam məğlub olmuĢ,
onunla yanaĢı "PersumaĢ hakimi" I Kir də məğlublar sırasında idi. I Kir (m.ö. 640-604-cü illər)
oğlunu Assuriya hökmdarı AĢĢurbanipalın yanında girov qoyaraq keçmiĢ hamisi və ağası, indi
məğlub Elama qarĢı çıxır, daha doğrusu, ona arxadan zərbə vuraraq Elamın AnĢan Ģəhərini
və AnĢan vilayətini öz əlinə keçirir. Bu zaman Kiaksar AnĢan və Parsanı tutur, Əhəmənilər
nominal caniĢin hakimiyyətlərini itirir, öncə Elamın xidmətçiləri
olan Əhəmənilər bundan sonra
Midiya hökmdarına xidmət edirlər.
Midiya hökmdarı, daha doğrusu, imperatoru yenilməz Kiaksar öləndən sonra onun yerinə
oğlu
Astiaq
keçir (hakimiyyət illəri m.ö. 585-550). Astiaqın hakimiyyəti dövründə də Midiya
Yaxın və Orta ġərqin ən güclü imperyiası idi. Ancaq 6-cı yüzilin ortasında Midiya imperiyasına
qarĢı xarici güclər mübarizəyə baĢlayır. Babilistan, iskit, kas (qaz) və saklar Midiyanın
hüdudlarına müdaxilə edirdilər. Bundan istifadə edən parslar daxildən çevriliĢ hazırlayırdılar.
Parslar bu anadək Midiyanın mərkəzi Ekbatanda özlərinə müəyyən yer qazanmıĢ, hətta
Astiaqın sarayında mövqe tutmuĢdular. Əhəmənilərin baĢçısı II Kir sarayda güclü nüfuz
qazanmıĢ, bir sıra əyanları müxtəlif yollarla ələ almıĢdı.
Bu zaman Astiaqın ordu baĢçısı
Harpaq
da hökmdara qarĢı gizli mübarizə aparırdı.
Azərbaycanın quzeyində qədimdən yaĢayan
kaslar (qazlar)
Midiyaya qarĢı müharibəyə
baĢlayır. Astiaq kaslara qarĢı II Kirin baĢçılığı altında güclü bir ordu göndərir. II Kir xəyanət
edərək kasların tərəfinə keçir, onlarla saziĢ bağlayır, birlikdə Midiyaya qarĢı müharibə
aparırlar. Müharibə m.ö. 553-cü ildən 550-ci ilədək, 3 il davam edir. Bu üç il ərzində türk
kaslarla türk midiyalılar bir-birini qılıncdan keçirir. Ancaq midiyalılar yenə də
məğlubedilməzliklərini saxlayırdılar. Bu anda ikinci böyük xəyanət baĢ verir. Ordu baĢçısı
Harpaq saray çevriliĢi edir. M.ö. 550-ci ildə kas və pars birləĢmələri Həmədana (Ekbatana)
girir və Astiaq öldürülür. Herodot yazır ki, Astiaq ölüm ayağında Harpaqa deyir:
"Əgər sənin
mənimlə ədavətin var idisə baĢqa cür edəydin. Ancaq sən xəyanət edib hakimiyyəti bu əclaf
parslara satdın!"
.
Bəli, bu, çox böyük bir tarixi xəyanət idi. Harpaqın və Kirin xəyanəti, kas-sak türklərinin
hücumları nəticəsində Azərbaycan-türk dövləti Midiya imperiyası süqut etdi, parslar