Buxoro davlat universiteti buxgalteriya hisobi va statistika kafedrasi buxgalteriya hisobi asoslari

4.1-jadval.


Kamomad (o‘g‘irlik) yoki materiallar buzilishi sodir bo‘lganda ularni hisobdan chiqarish (aybdorlar aniqlanganda).⁸

Inventarizatsiyalash xatlovlari va inventarizatsiyalash dalolatnomalari barcha inventarizatsiyalanadigan mol-mulkka kamida 2 nusxada tuziladi. Agar inventarizatsiyalash ma’lumotlari bilan buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o‘rtasida nomuvofiqlik aniqlansa, komissiya solishtirma qaydnoma tuzadi. Ortiqcha va kamomad narsalarning summalari ushbu qaydnomada buxgalteriya hisobida baholanishiga muvofiq ko‘rsatiladi.

Hisobot yilida o‘tkazilgan inventarizatsiyalashlar natijalari “Inventarizatsiyalashda aniqlangan natijalar qaydnomasi”da umumlashtiriladi.
4.2-jadval.
Inventarlash natijalariga ko‘ra kamomadi aniqlangan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish⁹











XULOSA.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, inventarizatsiya qilishning asosiy vazifasi haqiqatda bor bo’lgan asosiy vositalar, mol-moddiy qiymatliklar va pul mablag’lari hamda tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini naturada aniqlash; haqiqatda bor bo’lgan moddiy qiymatliklar va pul mablag’lari haqidagi ma’lumotlarni buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan solishtirish va shu yo’l bilan ularning butligi ustidan nazorat olib borish; o’zining boshlang’ich sifatini qisman yo’qotgan, eskirgan fason va modelli mol-moddiy qiymatliklarni aniqlash; sotish maqsadida me’yordan ortiqcha va ishlatilmayotgan mol-moddiy qiymatliklarni aniqlash; mol-moddiy qiymatliklar va pul mablag’larini saqlash qoida va shartlari hamda mashina, asbob-uskuna va boshqa asosiy vositalarni saqlash va ulardan foydalanish qoidalarining bajarilishini tekshirish; balansda ko’rsatilgan mol-moddiy qiymatlik, kassa, bank muassasalaridagi talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag’i va boshqa hisobvaraqlardagi pul mablag’larining summasi, yo’ldagi pul mablag’lari, debitor va kreditor qarzlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, kelgusida qilinadigan xarajat va to’lovlar zaxirasi hamda buxgalteriya balansining boshqa moddalari summalarining realligini tekshirishdir.
Buxgalteriya hisobining xususiyatlaridan biri shundaki, u xo'jalik operatsiyalarini qamrab olmaydi va ularni doimiy ravishda aks ettiradi. Ushbu dastlabki hisob-kitob ma'lumot manbai bo'lgan hujjatlar yordamida amalga oshiriladi. Barcha xo'jalik operatsiyalari uchun hujjatlar to'plami hujjatlar deb ataladi. Ulardagi ma'lumotlar xo'jalik operatsiyalarini joriy buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun yagona asos bo'ladi. Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobi usulining ajralmas qismi bo'lib, xo'jalik operatsiyalari ustidan nazoratni amalga oshirishni ta'minlaydi va, albatta, ularni schyotlarda aks ettirish sharti hisoblanadi.To'g'ri tuzilgan va rasmiylashtirilgan hujjat bo'lmasa, hatto bitta iqtisodiy bitim ham hisobga olinmaydi. Shuning uchun har bir hujjat foydalanishga topshirish yoki bitimni rasmiylashtirishda ishtirok etgan shaxslarning imzolari bilan, shuningdek, muayyan talablarni hisobga olgan holda korxonada tegishli jarayonlar sodir bo'lganligi bilan tasdiqlanadi.
Buxgalteriya hisobi uchun asos bo'lgan hujjatlarda sodir bo'lgan biznes jarayonlari to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud. Ularning ko‘pchiligida tegishli mansabdor shaxslarga u yoki bu bitimni amalga oshirish imkonini beruvchi ma’lumotlar ham mavjud. Bu shuni anglatadiki, buxgalteriya hujjati bitimning haqiqatda amalga oshirilganligi va uni amalga oshirish huquqini tasdiqlovchi yozma guvohnomadir. Hujjatlar bitimlarning to'g'riligini nazorat qiladi, bajarilgan ishlarning joyida tahlilini o'tkazadi yoki xulq-atvor qoidalarining boshqa buzilishini aniqlaydi. Bu shuni anglatadiki, hujjatlar nazorati analitik funktsiyalarni bajaradi. Mulkni himoya qilish hujjatlari alohida ahamiyatga ega. Hujjatlar yordamida moliyaviy javobgar shaxslarning harakatlarining to'g'riligi nazorat qilinadi (ular boyliklarni olish va topshirish, xo'jalik operatsiyalarini amalga oshirish bo'yicha qonun hujjatlariga rioya etilishini tekshiradi). Hujjatlar o'g'irlik va turli xil suiiste'mollik holatlarini aniqlaydi, ba'zi hollarda esa ularning oldini oladi.
Hujjatlarning huquqiy ahamiyati juda yuqori. Hisobotda qayd etilgan voqealarning to'g'riligini tasdiqlash bilan bir vaqtda, hujjatlar kompaniya va boshqa tashkilotlar va shaxslar o'rtasidagi nizolarda inkor etilmaydigan harakatdir. Ulardan sud va prokuratura organlari tomonidan turli da’volar bo‘yicha nizolarni hal etish, shartnomalar va boshqa majburiyatlarni bajarishda huquqbuzarlik holatlarini tekshirish uchun foydalaniladi. Biroq, hujjatlar ular uchun barcha talablarga rioya qilgan holda tuzilgan va rasmiylashtirilgan taqdirdagina yuridik kuchga ega bo'ladi.
Boshqaruv hisobi tizimida ishlab chiqarishning normal holatida materiallar, mehnat va boshqalarni ishlab chiqarish xarajatlarining belgilangan me'yorlaridan (standartlaridan) chetga chiqishni rasmiylashtirishga mo'ljallangan bildirishnoma (signal) hujjatlari alohida ahamiyatga ega. Korxonada hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi shunday yo’lga qo’yilishi kerakki, u soxtalashtirish imkoniyatini, o’z vaqtida kelib tushmasligi va ularni buxgalteriya hisobida kechikib rasmiylashtirilishini istisno qilsin. Mazkur masalada korxona rahbarlari tomonidan tegishli nazoratning yo’qligi noxush oqibatlarga olib kelishi hamda pul va tovar-moddiy boyliklarning talon-taroj qilinishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o’tkazilayotgan xo’jalik muoamalalariga doir hujjatlar xarakati ustidan korxona rahbari tomonidan ham, bosh buxgalter tomonidan ham o’zaro ikki tomonlama nazorat yo’lga qo’yilishi lozim. Buning uchun korxonada hujjatlarning aniq aylanishini yo’lga qo’yish va mas’ul ijrochilarni ko’rsatgan holda hujjatlar oborotining turli bosqich chizmalar ko’rinishida grafiklar yoki ishlar ro’yxatini tuzish kerak bo’ladi.
Hujjatlar aylanishi grafigini amalga oshirish ustidan nazoratni bosh buxgalter amalga oshirishi kerak. Buxgalteriya hisobida hujjat amalga oshirilgan xo’jalik muomalasi to’g’risida yozma guvohlik bo’lib, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga yuridik kuch bag’ishlaydi.