Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 107 6). Nəbatət elmi- bitkilər və onların növ müxtəlifliyini öyrənmək bu elm sahəsinə aiddir. Nəbatət elmində Tusi bitkiləri yararlı və yararsız bitkilər deyə iki qisimə bölürdü. 7). Heyvanat elmi- müasir dövrdə biologiya termininə uyğun gələn bölmədə heyvanların hərəkət xüsusiyyətləri, davranış qaydaları və onların müxtəlif növləri bu elm sahəsində öyrənilir. 8). Nəfs elmi- yəni, psixologiya elmində insanların xarakterik xüsusiyyətləri və əhvalarının dəyişilməsindən bəhs olunur. Tusi elmlərin təsnifatı zamanı nücum ehkamları elmi deyə adlandırdığı astrologiya elmini həm riyaziyyatın, həm də təbiət elmlərinin köməkçi bölmələrinə aid edir. Astrologiyadan başqa təbabəti, əkinçilik elmini də təbiət elmlərinin köməkçi bölmələrinə aid edir. Aristotelin «Orqanon» yəni silah adını verdiyi məntiq elmini Tusi heç bir bölgüyə daxil etmir və qeyd edir ki, «Məntiq elminə gəldikdə isə demək lazımdır ki, o əşyaların keyfiyyətini bilmək, məchul olanları ortaya çıxartmaq üsulundan ibarətdir. Deməli, əsl mənada o, təlim elmidir (elmlər elmidir), başqa elmləri öyrənəmk üçün bir alət, bir açar səviyyəsindədir.» (31, səh. 38) Tusi nəzəri hikmətin bölgüləri barədə məlumat təsnifatını verdikdən sonra əməli hikmət elminin də təsnifatını verir. Əməli hikmət elmi adından da göründüyü kimi insanların praktiki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Əməli hikmət bilvasitə olaraq insanların həyat şəraitinin məqsə- dəuyğun bir şəkildə yaxşılaşdırılmasına döğru yönəldil- mişdir. Əməli hikmət ayrı-ayrı insanlara və insan topluların nəzərən fərdi və ümumi olaraq iki hissəyə bölünür. Ümumi əməli hikmət də öz növbəsində iki qisimə parçalanır: Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 108 1). Yaşayış məskəni olan ev və mənzil ilə ortaq olanlar; 2). Daha çox insan toplularının yerləşdiyi şəhər, vilayət, ölkə kimi ərazi bölgüləri ilə ortaq olanlar. Əməli hikmət barəsində «Əxlaqi-Nasiri» əsərində geniş məlumat verən Tusi hikmət elminin bu bölməsini üç bölməyə ayırır: 1). Əxlaqı təmizləmək elmi və yaxud etika; 2). Evdarlıq elmi; 3). Ölkə və yaxud da şəhərləri idarə etmək elmi və yaxud da siyasət elmi; Əxlaqı təmizləmək elmində etik-əxlaqi kateqoriyalar şərh olunur, elmin bu sahəsində başlanğıclar və məqsəd- lərdən ibarət iki hissə ehtiva olunur. Başlanğıclar və yaxud da əsaslarda insani nəfs və insani nəfslərin kamilliyinin və naqisliyinin nədən ibarət olması haqqında məlumat verilir. Xeyir və səadətin nədən ibarət olması da burada izah edilir. Əxlaqı təmizləmək elminin məqsədlər haqqında olan ikinci bölməsində isə xasiyyətlərin və fəzilətlərin əsl mahiyyəti açıqlanır, eyni zamanda psixi xəstəliklərin mahiyyəti də burada izah edilir. Evdarlıq elmi və yaxud da evqurma bölməsində ailənin yaranma səbəbləri, ailəni idarəetmək qaydaları, övlad tərbiyə etmək, övlad borcu və valideyn məsuliyyəti kimi aspektlər burada şərh olunur. İctimai-siyasi dünyagörüşü isə ölkə və yaxud da şəhərləri idarə etmək elmində izah olunur. Burada xalqın mədəniyyətə olan ehtiyacın və ictimai toplumların əsl mahiyyəti açıqlanır. Dövlət başçısı ilə xalqın bir-biri ilə olan əlaqəsi, tabelilik və idarəetmə xüsusiyyətlərinin burada geniş şərhi öz əksini tapmışdır. Ölkə dolandırmaq NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 109 siyasəti, xalqın müxtəlif təbəqələri ilə davranış xüsusiyyəti də bu bölmədə Bunlardan əlavə olaraq əməli hikmət sahəsində insanla- rın öz yaşayış səviyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün görüləcək mütabiq tədbirlər də fitri (təbi) və qərari (ixriyari) olmaqla iki qisimə bölünür. Tusi elmlərin təsnifatını verərkən bu tədbirlərin əslində elmlərin təsnifatına daxil olmaması barədə məlumat verirdi. Bunu onunla xarakterizə edirdi ki, «belə işlərin əsası qərari olduğundan vəziyyətin dəyişmə- sindən, hakimlərin qələbəsindən, dövranın çevrilməsindən, millət və dovlətin müxtəlifliyindən asılı olaraq onlar da dəyişir.» (31,səh.39). Fitri olan tədbirlər müdrik insanların həyat təcrübəsi ilə ölçülür. Zəmanənin dolanbac yollarından fitri və ya təbi olan tədbirlərin sayəsində düşgün yolu tapmaq olar, bu fitri qabiliyyətlər bir növ mayak, istiqamətləndirici rolunu oynayır. İxtiyari və ya qərari olanlar insanların qərarı nəticəsində formalşmış adət-ənənələrin toplusuna deyilir. İxtiyari olan tədbirlər Allahın və onun peyğəmbərlərinin buyruğu nəticəsində də bərqərar tapa bilir. Bu nöqteyi-nəzərdən də qərari olanlar üç qisimə bölünür: 1). Fərdi adamlara aid olanlar; ibadət və ziyarət bu qəbildən olanlar aiddir. 2). Ailə münasibətlərinə aid olanlar; nikah, nişan, kəbin, toy bu qəbildən olanlar aiddir. 3). Şəhər əhalisinə aid olanlar; idarə etmə, cəza vermə, qayda-qanunlar. Bu qəbildən olan münasibətlər, qayda-qanunlar fiqh (ərəbcə anlama, başa düşülmə) yəni, müsəlman hüququ vasitəsilə tənzimlənir. Cəmiyyətdə baş verən bütün Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|