Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 155 Tusi bu barədə yazırdı ki, «elm insanları üzə çıxar- maqda tərbiyə ilə müştərək olduqda çaşdırır». Pedaqoqa görə «həssəna ülumla vəhdətdə elə bir qüvvətdir ki, o insanı müəzziz etməklə bərabər, müşərrəf olmağa da zəmin yaradır». «İnsanı nadanlıq və nakamillik mərzəcindən (bataq- lığından) qurtarıb, dərəcəyi-kamilə yetirməkdə həssanat ən qüdrətli silahdır» deyən mütəfəkkir-pedaqoq «hətta insanın ayaqüstə durmasına, onun düzgün hərəkətinə və şöhrət- lənməsinə səbəb olan bir amil varsa da yenə həssanatdır» ifadəsini işlədir. Tusinin qələmə aldığı «Adabul-mütəəllim» əsərinin XIII fəslində «Elm sahibinin şəfqət və nəsihətindən» bəhs edərək göstərir ki, tərbiyəni öyüd, nəsihət yolu ilə vermək mümkündür. Lakin savadlı, elm sahibi olan şəxs bunu idraka yetirməyin ustadı olmalıdır. Bunun üçün hər elmdən xəbərdar olmaq və maraqla, şövqlə, hekayətlərlə təsir etmək gərəkdir. Mütəfəkkir insan tərbiyəsini həm çox mürəkkəb, həm də çətin bir proses hesab edir. O, yer üzərində yaşayan insanların sifətlərinin, libaslarının, davranışlarının və s. necə müxtəlif və rəngarəng olduğundan misal gətirərək göstərir ki, «tərbiyədə də həmin rəngarənglik mövcuddur». Bu barədə pedaqoq-alim yazırdı ki: «İstər müəllim, istər müdərris və istərsə də mütəkəllim olsun hər şeydən əqdəm bunları bilməli, ayırd etməli, sonra isə təbiyyətdə qarşısına qoyduğu məqsədi həyata keçirməlidir». Tusinin nöqteyi nəzərincə «insanlar nökər və naib, rəiyyət və əmir, hökmdar və kəniz, kölə kimi doğulmur. Bütün bu qism adamlar, təbiətdə, aləmdə yaranır, xasiyyət Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 156 və hərəkətlər də təsirlərin səmərəsidir» deyir və tərbiyədə irsiyyəti rədd edərək mühitin təsirini qeyd edirdi. Tərbiyə prosesində Tusi psixoloji məsələlərin təsirinə möhkəm inanır və bunlara fəlsəfi don geydirərək birbəbir şərh edirdi. O, möhnət, müsibət, zəhmət, məşəqqət, ixtila namülafimlik, pərişanlıq, zindəkanlıq, bəla, dözüm, hifz olunmaq, tədabiri-aqilanə, kəsrəti-hüzi, şiddəti-fərəc, məişət, asayiş, tərəqqi, ülvilik, arzu, əfkar, xəyalət, hərəkat halət, təcəyyirat və s. kimi fəlsəfi-psixoloji məsələlərə də toxunur və bunların tərbiyədə mövqeyini də qiymətlən- dirirdi. İnsanı yer üzünün əşrəfi hesab edən Tusi elmi özündə ehtiva edən insanı ən yüksək xilqət sayır, «onun tərəqqiyə bais oldu»ğunu söyləyir, digər tərəfdən mühitin də ona təsir göstərdiyini şərh edirdi. Tərbiyəçinin qüdrət və qüvvətinə inam, tərəqqidə insanın mövqeyi mühitin insana bəd və xoş təsir bağışlaması Tusi yaradıcılığında tərbiyə mövzusunun əsasını təşkil edir. Tərbiyədə zat, əcdad məsələsinin təsirini kölgəli də olsa qeyd edən Tusi bəzən isə qəti olaraq irsiyyəti rədd edir. Tərbiyədə mühitin təsirini qiymətləndirmək, tərbiyəçiyə tərbiyə işində üstünlük vermək Tusi üçün mütərəqqi hesab edilməlidir. Bu dahi pedaqoqun «Adabul-mütəəllim», «Təlimül- mütəəllim», «Divan» və «Məsnəvi»lərində, istərsə də, «Əxlaqi-Nasiri», «Kitabi-mədarik», «Ovsaful-əşraf» və s. kimi iyirmiyə yaxın sırf təlim-tərbiyə mövzusuna dair həsr etdiyi əsərlərində, təlim-tərbiyə mövzusunda yazdığı əsərlərində təlim-tərbiyəni vəhdətdə qəbul etmiş insanın tərəqqi, nəşv-nüma etməsi və inkişafında hər ikisini eyni dərəcədə qiymətləndirmişdir. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 157 Təlim prosesinin məqsədini hər bir elmdən xəbərdar olub vətənin tərəqqisinə xidmət göstərməkdə görən Tusi tərbiyənin məqsədini cəmiyyət üçün xidmət göstərən, qüsursuz tərbiyəvi keyfiyyətlərə, elmdən xəbərdar olan insan yetişdirməkdə görürdü. Tərbiyə haqqında söylədiyi müsbət fikirlərində tərbiyənin müxtəlifliyindən onun rəngarəng, qəribə, heyrətamiz və müsbət keyfiyyətlərindən söz açır və tərbiyəni söz-söhbətlə bitirməyi, yekunlaşdırmağı mümkün hesab etmir. Bu barədə bir deyil, neçə-neçə kitab və risalə tərtib etməyin zəruriliyini qeyd edib, özü də bu məsələyə, hələlik əldə olan iyirmiyə yaxın əsərini həsr etmişdir. Mütəfəkkir-pedaqoq digər elmlərlə bərabər, tərbiyənin də bir elm kimi mövcud olduğunu söyləyir. Haqlı olaraq Tusi tərbiyəni elm hesab edib bu elmə vüquf olmağı müəllimlərin, mütəkəllimlərin belə zəruri məqsədi saymışdır. Əxlaq tərbiyəsi barədə fikrilərinin davam etdirən Tusi dostluq, yoldaşlıq, xeyr, şər, nəfsi bütünlük, binəfislik kinlilik, keyfiyyət, tərif, varisliyi qorumaq, nəsihət, öyüd, paklıq, nadanlıq, birlik, etiqad, etiram, hörmət, tələb, tənbəllik süstlük, kəsalət, tədib, küdurət, itaət, inqiyad, nəhy, xoşbəxtlik, səadət, şəmsarlıq, qəflət və s. və i.a. kimi mənfi və müsbət xüsusiyyətlərindən danışaraq, onların ən gözəl nümunələrini vermişdir. «Adabul-mütəəllim» adlı əsərinin XIII bölməsini tərbiyə elminin mənfəətinə həsr etmiş və göstərmişdir ki, «elm, savad, bilik, insanı hər cür qəbih adətlərdən iraq etməklə bərabər, onu aqil, müdrik, xeyirxah, ədəb-ərkan gözləyən, doğruçu adam dərəcatına qədər yüksəldib, cahan içərisində müşərrəf edir». Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|