Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 94 ehtiyac yoxdur. Əhali arasında nizam-intizam olsa, bu onlara uzun müddət bəsdir. Lakin bütün dövrlərdə müdrik bir rəhbərə və tədbir sahiblərinə ehtiyac vardır. Tədbir olmasa nizam-intizam aradan qalxar, insan cəmiyyəti lazım olduğu kimi inkişaf etməz…» (23, 156). Əgər orta əsrlərdə bir çox nəzəriyyəçilər qanunun ilahi mahiyyət kəsb etdiyindən söz açırdılarsa Tusi qanunun kamil insanın zəkasının məhsulu olmasını vurğulayırdı. Öz humanistliyi ilə də məşhur olan filosof qanunların cəza vermək funksiyasından çox islah etmək funksiyasına önəm verilməsini vurğulayırdı. Qanunların da qruplaşmasına ədalət nöqteyi-nəzərincə yaxınlaşan Tusi qanunları ədalətli və ədalətsiz olaraq iki qisimə bölür. Qanunların ədalətli və yaxud ədalətsiz olması dövlət başçısının yürütdüyü siyasətdən, onun şəxsi keyfiyətlərindən asılıdır. Əgər qanunlar dövrün tələblərinə cavab vermirsə deməli bu qanunları təkmilləşdirmək lazımdır. Tusinin utopik ideyalarının gerçəkləşməsi nəticəsində xeyirxah dövlət tipi meydana gəlir. Bu xeyixah dövlətdə insanlar ləyaqətli bir həyat tərzi keçirir, dövlətin başında da əxlaqlı, adil və müdrik rəhbər durur. Ülvi və ali hisslərin özlüyündə kök saldığı xeyirxah dövlət tipində yalnız maarifçilik monarxiyası hökm sürür. Uzun müddət idarəetmə işlərində yüksək vəzifələrdə çalışan Tusi qeyd edirdi ki, dövləti qüsursuz idarə etmək mümkün deyil. Xeyirxah dövlətdə ədalətli qanunlar hökm sürsə də qanunların aliliyinə nəzarət etmək zəruridir. Dövlətin idarə edilməsi, qanunalara nəzarət aşağıdakı müssisələrin köməyilə mümkün olur: 1. Qanunları nizamlayanlar-islam hüquqşünasları, natiqlər və xəttatlar; NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 95 2. Qanunların adilliyinə və cəmiyyətdə bərabərliyə nəzarət edənlər; 3. Dövləti mühafizə edənlər; 4. Dövlətin varlığının qayğısına qalanlar. N.Tusi nin ictimai-siyasi görüşləri onun müasiri olmuş Siracəddin Urməvinin ictimai-siyasi görüşləri ilə oxşarlıq təşkil edir. Tusi də Urməvi kimi aşağı təbəqəni müdafiə edir, rəiyyətə müntəzəm olaraq diqqət yetirilməsini vurğulayırdı. «Rəiyyəti ədalət, fəzilət və hikmət qanunları əsasında idarə etmək lazımdır. Bədən-təbiətlərin, təbiətlər nəfisin, nəfs-əqlin sayəsində möhkəmləndiyi kimi, şəhər- lərin möhkəmliyi siyasətə, siyasətin möhkəmliyi isə hikmətə bağlıdır.» (31, səh. 232) Əgər dövlətə sirayət edilən hikmət ədalət və intizam çərçivəsinə uyğun olarsa bu zaman dövlətin kamilləşmiş gələcəyindən, onun təkamülündən söhbət açmaq olar. Əgər hikmət yuxarıda göstərilən prinsiplərə mütabiq olmasa bu zaman dövlətin süqut etməsindən, onun tənəzzülə uğramasından danışmamaq mümkün deyil. Şəxsiyyətə böyük önəm verən Tusi dövlətin tənəzzülə uğramaması üçün dövlət başçısında yeddi mühüm xüsu- siyyətin olmasından bəhs edirdi. 1). Atalıq - bu hamıya mehriban münasibət göstərməklə, qəzəb hisslərini boğmaqla ölçülür. 2). Alicənablıq - yalnız qəzəb qüvvəsi ilə şəhvət qüvvəsini özündən uzaqlaşdırdıqdan sonra yaranır. 3). Mətinlik - dərin düşüncə və obyetiv fikiri özündə ehtiva edir. 4). Əzmlilik - obyetiv rəylə bitkin iradənin məhsulu olan bu xarakter bütün hökmdarlarda olmalıdır. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 96 5). Səbirlilik - hökmdarın dar günündə ən yaxın dostudur. 6). Maddi sərvət - özünə aid olmayana tamah salmamağa səbəb olur. 7). Sədaqətli köməkçilər- bu yalnız yuxarıdakı xüsusiyyətlərin var olması nəticəsində şamil olur. Eyni zamanda sədaqətli köməkçilərə nail olmaq üçün atalıq xüsusiyyətinin olması bir o qədər də vacib deyil. Əgər dövlət başçısı bu yeddi xüsusiyyəti özündə cəm- ləşdirməyi bacarırsa onda cəmiyyətin müntəzəm inkişafından söz açmaq olar. Dövlət başçısı təmənnasız olaraq xalqa, əsasən də aşağı təbəqəyə, zəhmətkeş kütləyə xidmət etməli və hökmdar nəticə etbarilə cəmiyyətdən təcrid olunmamalıdır. Dövlətin daxilində yaşayan icti- maiyyətin müqəddəratını həll etmək tərəqqipərvər, maarifpərvər dövlət başçısından çox asılıdır. Zəhmətkeş xalqa üstünlük verən Tusi yüksək təbəqənin nümayəndələrini alleqorik bir üslübda izah edərir, hakim dairələri pərdə altında tənqid edirdi. Mütəfəkkirin nöqteyi- nəzərincə hər zaman haqsız olan bu təbəqənin nümayəndələri dörd təbəqədən ibarətdir: 1). Şir- bunlar xalqı qətl etməklə məşğul olan hökm- darlardır. 2). Canavar - bunlar haram sərvətlər toplayan tacirlərdir. 3). Tülkü- bunlar xalqı aldadan yalançı zahidlərdir. 4). Qoyun - bunlar tamahkarlıqları ilə məşhur olan möminlərdir. Tusi həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən cəmiyyətin bütün üzvləri arasında haqq və ədalətin icra olunması üçün çalışır, bu yolda əlindən gələni əsirgəmirdi. Dövlət işlərinin Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|