Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 97 qaydaya salınması beş sinifin fəziləti sayəsində mümkün ola bilər. 1). Hökmdarlar; 2). Alimlər; 3). Tacirlər; 4). Əkinçilər; 5). Zəhmətkeşlər. Aşağı cəmiyyətim xöşbəxt yaşaması problemi hər zaman son dərəcə zəruri olan bir problem kimi Tusi dühasını daima narahat etmişdi. Humanist filosofun gəldiyi qənaətə görə mənəvi saflığa nail olmaq üçün, kamil insan kimi təkmilləşmək üçün insanların elm öyrənməsi, bilklərə sahib olması ən ümdə şərtdir. Əgər orta əsrlərdə hakim ideologiya insana səma-yer şəcərəsinin müti bir hissəciyi kimi baxırdılarsa Tusi bu buxovlayıcı fikirləri qəbul etmirdi. Yaradanın yaratdığı məxluqatın ən şərəflisi olan insan daima diqqət mərkəzində, aparılan tədqiqatların obyekt müstəvisində olmalıdır. Cinayət hüququ haqqında da Tusinin irəli sürdüyü fikirlər də çox maraqlıdır. Təqsirkar tərəfindən cinayətin törədilməsi üç qisimə bölünməsi ilə səciyyələnir: 1. Cinayətin qəsdən törədilməsi; 2. Cinayətin qəsd olmadan törədilməsi; 3. Cinayətin ehtiyatsızlıq üzündən törədilməsi. Əsasən cəmiyyətdə ədalətsizliyin bərqərar olması ilə mənfi fəsad kimi meydana çıxan cinayətkarların bəziləri islah oluna bilər. Bu qəbildən olan cinayətkarları cəza və tənbehlə tərbiyə etmək lazımdır. Bəzi qəbildən olan cinayətkatları isə islah etmək qeyri-mümkündür. Tusiyə görə cinayətkarların cəzalandırlması zamanı şər ünsür ortadan qalxır, əgər cinayətkarın törətdiyi cinayətdə şər Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 98 ünsürü öz həddini, müəyyən səviyyəni aşmamışsa bu zaman ölüm hökmü tətbiq etmək məqsədəuyğun deyil. Bu zaman cinayəti törətmiş şəxsə qarşı aşağıdakı cəza növləri tətbiq edilə bilər: 1). Həbs- bu cinayətkarı şəhər əhalisi ilə ünsiyyətdən məhrum etmək deməkdir. 2). Zəncir yəni, məhdudiyyət- bu cinayətkarı şəhərin təsərrüfat işlərindən məhrum etməklə ölçülür. 3). Sürgün- bu isə cinayətkarı şəhərin daxilinə girməyə icazə verməməklə dəyərləndirilir. Tusinin ölüm hökmü barəsində irəli sürdüyü fikirlər öz dövrünün dünyayagörüşünə nəzərən mütərəqqi bir mahiy- yət kəsb etsə də mənfi cəhətlərdən də xali deyildi. Cinayətkarı ölüm hökmü ilə cəzalandırmaqdansa onun hər hansısa bir bədən üzvünün kəsilməsini məsləhət görürdü. Cinayətkarın əl, ayaq, dil və ya başqa hiss üzvlərindən birinin kəsilməsi ilə onun ölüm cəzasından uzaqlaşdırılması fikrini irəli sürmək əslində Tusinin insanpərvərliyindən irəli gəlirdi. Göründüyü kimi Tusi nə qədər də insanpərvər və humanist olsa da öz dövrünün dünyagörüşündən tam olaraq ayrıla bilməmiş və yaxud da bu məsələ barədə fikir irəli sürdüyü zaman öz dövrünün psixologiyasını da nəzərə almışdı. Bu mülahizələrin hansının daha doğru olmasına baxmayaraq hər iki halda Tusi edam hökmünün əleyhinə çıxır, ölüm cəzasını ən azından cismani cəza ilə əvəz edilməsini israr edirdi. Tusi öz ictimai-siyasi fikirlərinin astronomiya ilə bağlayır, planetlərin cəmiyyətin bütün təbəqələrini nüfuz dairəsinə aldığını və planetlərin insanların həyatının bütün sahələrinə müdaxilə etdiyini vurğulayırdı. Tusiyə görə NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 99 xalqın müxtəlif təbəqələrini müxtəlif planetlər himayə edir, bu nöqteyi-nəzərdən insanlar yeddi təbəqəyə bölünür. Astronomiyaya möhkəm bağlı olan Tusinin qələmə aldığı «Si fəsil» («Otuz fəsil») əsərində planetlərin insan- ların təbəqələşdirilməsindəki rolunu belə izah edirdi. «Saturn qocaları, kəndliləri, qədim peşə sahiblərini və qara camaatı himayə edir, Yupiter qazıların (hakimlərin), mənsəb sahiblərinin və şan-şöhrətə malik olan insanların planetidir. Mars hərbiçilərin, döyüşçülərin, silah əhlinin, quldur və oğruların planetidir. Günəş padişahların, böyük- lərin və hökm sahiblərinin planetidir. Venera qadınların, xidmətçilərin, aşağı kütlələrin və hal əhlinin planetidir. Merkuri vəzirlərin, alimlərin, divan sahiblərinin müəllimlərin planetdir. Ay səfir, elçi və müsafirləri himayə edir.» (25, səh.26). Tusi Elxanilər dövlətinin sarayında yüksək mənsəb sahibi olduğu zaman hər zaman öz tutduğu mənsəbi deyil, xalqın yaşayışını düşünmüş, aşağı təbəqənin zülm və işgəncədən xilas etməyin yollarını araşdırmışdır. Dahi folosof öz dövrünün ictimai-siyasi və iqtisadi münasibət- lərdə mənfiliklərini görür, xüsusilə də vergi işlərində islahatın aparılmasının vacibliyini dərk edirdi. Görünür sonralar Hülakü hökmdarı Qazan xan islahatlar apararkən Tusinin irəli sürdüyü ideyalardan ilham almışdı. Tusi qeyd edirdi ki, hakimiyyətə yeni gəlmiş hökmdar özündən əvvəlki hökmdarın fəaliyyət dairəsini sərfnəzər etməli, bu fəaliyyətin müsbət və mənfi cəhətlərini xarak- terizə etməlidir. Özündən əvvəl hakimiyyətdə olmuş hökmdarın və ya hökmdarların müsbət fəaliyyətləri üzərində daha çox dayanmalıdır. Lazım olduğu təqdirdə özündən əvvəlki hökmdar tərəfindən verilmiş əmrləri Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|