Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 104 3). Təbiət elmləri Nəzəri hikmət elminin bu üç bölməsinin də hər birinin əsas və köməkçi bölmələri vardır. O cümlədən, Metafizika («Mabəd ət-təbiə») elminin iki əsas forması mövcuddur: Teologiya (İlahiyyat) və ilkin ibtidai fəlsəfə. Qatı ehkam- çılıq və sxolastika ilə bürünən teologiya zəruri varlığın mövcudluğundan, bu varlığın xarakterlərindən, zəruri varlığın fəaliyyətinin forma və üsullarından bəhs edir. İlkin ibtidai fəlsəfə bölməsində fəlsəfi kateqoriyaların mahiyyəti izah olunur, bu barədə məlumat verilir. Metafizika («Mabəd ət-təbiə») elminin əsas bölmələ- rindən başqa köməkçi bölmələri də fəaliyyət göstərir. Bunlar Nübüvvət, İmamət və Axirət bölmələri misal ola bilər. Nübüvvət bölməsində peyğəmbərlik və onun şərtlərindən bəhs edir. İmamət bölməsində isə imamlıq və onun şərtlərindən söhbət açılır. Tusi «Təcridül-etiqad» adlı kitabının «Nübüvvət» fəslində nübüvvət və imamətin əsas şərtlərini göstərir və eyni zamanda nübüvvət və imamətin bir-biri ilə oxşar və fərqli cəhətlərini izah edir. Axirət bölməsində isə o biri dünya haqqında müzaki- rələr əsas yer tutur. Nəsirəddin Tusinin «Övsafül-Əş- raf» («Şərafətli insanların xüsusiyyətləri») adlı əsərində qeyd edirdi ki, Allah iman gətirənləri dünyada da, axirətdə də möhkəm bir sözlə (kəlimeyi-şəhadətlə) sabitqədəm edər... (www.alhassanain.com). Tusi «Təcrid ül-etiqad» əsərində də axirət dünyasının vacibliyindən bəhs edir və qeyd edir ki, bütün insanların yalnız axirətdə həqiqəti açıqca görəcəklər. Nəzəri hikmət elminin ikinci forması olan riyaziyyat elmi ədədlərin, ölçülərin, səma cisimlərinin və səslərin NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 105 xarakterik xüsusiyyətləri şərh olunur. Bu baxımdan Tusi riyaziyyat elmini dörd əsas bölməyə bölüdü: 1). Həndəsə; 2). Ədədlər elmi; 3). Nücum və heyət elmi; 4). Ahəngşünaslıq; Həndəsə (ərəbcə əndazə sözündəndir) ölçülər və ölçülərin xarakterini öyrənir. Ədədlər elmi bölməsində isə ədədlər və ədədlərin xarakterindən bəhs olunur. Müasir dövrdə astronomiya və kosmoqrafiya deyə adlanan nücum və heyət elmində isə səma cisimlərinin bir-biri ilə olan əlaqəsi, onların fərqli və oxşar xüsusiyyətləri təhlil olunur. Eyni zamanda Tusi astrologiya başqa sözlə nücum ehkamlarını da bu bölgüyə aid edirdi. Səsləri və onların xarakerik xüsüsiyyətlərindən bəhs edən ahəngşünaslıq elmi müasir istilahda akustika və harmoniya elmi anlamını kəsb edir. Tusi eyni zamanda musiqi səslərindən, bu səslərin ritm və başqa keyfiyyətlərindən bəhs edən musiqişünaslıq elmini də bu sahəyə aid edir. Elmlərin təsnifatı barədə öz fikirlərini davam etdirən Tusi riyaziyyat elminin bir sıra köməkçi bölmələrinin də olmasını vurğulayır. Oxşarlıqlar, əksiliklər, cəbr, müqabilə, manivellər və yaxud da mexanika, şüalar və başqaları riyaziyyatın yardımçı bölmələrinə misal ola bilər. «Hazırda bu fənlərin bəziləri müstəqil elm sahəsinə çevrilmiş, bəziləri isə riyaziyyatdan çıxarılaraq başqa bəhslərə daxil edilmişdir. Məsələn, «oxşarlıqlar» müstəqil elmə çevril- mişdir. Mexanika bəzən fizikaya daxil edilri, bəzən də müstəqil elm sayılır, şüalar isə həmişə fizika bəhsində tədqiq edilir.» (31, səh.262). Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 106 Elmlərin təsnifatını öz dövrünün dünyagörüşünə uyğun bir səpkidə şərh edən Tusi təbiət elmlərinin səkkiz qisimə bölündüyünü vurğulayırdı: 1). Təbii adlar - burada zaman və məkan, hərəkət, sabitlik və dəyişkənlik, sonluluq və sonzuzluq kimi anlayışların mahiyyəti açıqlanır. 2). Adlar və əlamətlər- səma və yer cisimlərinin xarakterləri, sadəlik və mürəkkəblik kimi anlayışlar burada öz əksini tapmışdır. 3). Kovn-o fəsad- burada maddələrin yaranması və məhv olması, maddələr mübadiləsi, maddənin bir formadan digər formaya keçməsinin qaydaları öyrənilir. 4). Səma təzahürləri- burada təbiət hadisələrinin səbəbi və mahiyyəti öyrənilir, bu hadisələrin əsl məğzi açıqlanır. Tusinin dövründə səma təzahürləri elmi dörd hissəyə parçalanırdı: I. «Coğrafi astronomiya»- yəni, ölçmə astronomiyası. II. «Hikmət-ül əflak» adlanan bölümdə planetlərin hərəkət trayektoriyası incələnirdi. III. «Elmül ehkam-ül nücüm»- burada on iki bürcün spesfik xüsusiyyəti haqqında məlumat verilirdi. IV. «Elm-ül rükət»- burada zamanın xüsusiyyətləri haqqında məlumat verilirdi. Bu dövrdə zamanı ölçməsi ilə məşğul olan adamlara «Müvaqqit» deyilirdi. Səma təzahür- ləri elminin içərisində «Elm-ül rükət» yəni, zamanın ölçülməsi və coğrafi astronomiya bölmələri digər bölmələrdən önəmli yer tuturdu. 5). Mədənşünaslıq- bölməsində mürəkkəb maddələrin tərkibləri barədə söz açılır, bu istilah müasir dövrdə minerologiya və kimya elminə mütabiqdir. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|