Ca'fer es-sâdik

CAĞBÛB

Libya'da Bingazi'nin güneyinde Senûsiyye tarikatının merkezi olarak bilinen yerleşim bîrimi.

Senûsiyye tarikatının kurucusu Muham-med b. Ali es-Senûsî'nin kabrinin bulun­duğu Cağbûb, Nil ve Sîva vadilerinden Fizan'a ve Trablus'a giden yol üzerinde bir vaha içinde yer alır. 1855'te bölgeye yerleşerek vahaya hâkim kayalıkta bir zaviye yaptıran Şeyh Senûsî müridleriy-le birlikte çevreyi kısa zamanda imar et­ti. 1859'da vefat edince buraya defne­dildi.

Batı kaynaklarında Carabub olarak ge­çen Cağbûb, o yıllarda kervan yolları ba­kımından çok önemli olan Batı Afrika ve Sudan'ı Kahire'ye bağlayan bir yol üze­rinde yer alıyordu. Bölge şeyhin burada başlattığı hareketle ilmî ve ticarî açıdan önem kazandı. Ticarete de önem veren tarikat mensupları bu yolu kullanan ker­vanların emniyetini sağladılar. Ayrıca Cağbûb'da ticarî malların saklanıp ko­runması maksadıyla inşa edilmiş bulu­nan depolar tüccarların bu yolu tercih etmelerini sağladı. 1856'da Sultan Ab-dülmecid'in fermanıyla tarikat mensuplarına ait emlâkin vergiden muaf tutul­ması ve müridlere zekât toplama yetki­si verilmesi bölgeyi ticarî bakımdan da­ha da güçlendirdi. Böylece Cağbûb bir ticaret merkezi olarak kervan sahipleri­ni buraya çekerken öte yandan Senûsiy­ye tarikatının kurulan zaviyeler yoluyla yayılmasına çalışıldı.

Cağbûb. Senûsîler'in liderliğinde Batı­lı sömürgeci güçlere karşı girişilen cihad hareketinin merkezi olmuş, burada depolanan silâhlarla donanan müslüman-lar ülkeleri için savaşmışlardır. Şeyh Se-nûsfnin oğlu Muhammed Mehdî'nin lö. 1902 i daha sonra Kufra'ya yerleşmesi Cağbûb'un eski önemini kaybetmesine yol açtı. Osmanlı Devleti Senûsîliğin mer­kezi olması dolayısıyla Cağbüb'a çok ya­kın bir ilgi göstermiş, Trablus Valisi Re-şid Paşa 189O'lı yıllarda bölgeyi ziyaret etmiştir. Müsteşrikler, Şeyh Senûsrnin Osmanlı nüfuzundan uzakta kalmak amacıyla sahilden oldukça içeride bir yerde bulunan Cağbûb'u merkez seçti­ğini, oğlu Muhammed Mehdrnin de aynı amaçla Kufra'ya yerleştiğini iddia eder­ler. Ancak 1884 ve 1893 yıllarında böl­geyi ziyaret eden piyade miralayı Sâdık el-Müeyyed seyahatnamesinde bölge hal­kının Osmanlı Devleti'ne ve halifeye bağ­lı olduğunu belirtmiştir. Bugün küçük bir yerleşim birimi olan Cağbûb'un Se­nûsîliğin merkezi olması dışında bir öne­mi kalmamıştır.

Bibliyografya:

G. Rohifs. Vort Tripotis nach Alexandrİen, Bremen 1885, s. 81 vd.; Sâdık el-Müeyyed. Af­rika Sahra-yı Kebîrinde Seyahat, İstanbul 1314, s. 6, 10, 11, 19, 67, 71; Muhammed et-Tayyib el-Eşheb. es-Senûsî el-Kebir, Kahire 1956, s. 210-211; N. A. Ziadeh, Sanüsiyatı, Leiden 1983, s. 48, 50, 60, 63-64, 99; M. Morsy. North Â/ri­ca 1800-İ900, Mew York 1984, s. 274-280; H. Duveyrier. "La Confrerie musulmane de Sidi Mohammed ben Ali es-Senousi", Builetin de la Societe de Geographie, 7. serie, V, Paris 1884. s. 145-226; G. Yver, "Cagbûb", M, 111, 10-11; "Senıisı", İA, X, 500; J. Despois, "al-Djaghbüb", £/2(İng.), 11, 378.

CAH

Kişiye toplumda saygınlık kazandıran ve bir tutku halini alarak ahlâkî hayata zarar verebileceği düşünülen şan, şöhret, mevki anlamında ahlâk ve tasavvuf terimi.

Arapça vech kelimesinin harf sırasının değiştirilmesiyle (kalb) meyda­na getirilmiş olup sözlükte "şeref ve iti­bar" anlamına gelir.⁹⁴ Terim ola­rak bir kimsenin, sahip olduğu veya sa­hipmiş gibi göründüğü üstün meziyet­ler sayesinde insanların üzerinde saygı ve itaat hissi uyandırmak suretiyle ka­zanmış olduğu şeref ve itibar, daha dar çerçevede ise idarî, siyasî, ilmî vb. mev­ki ve makam anlamında kullanılmıştır. Böyle bir özel mevki elde edebilmek için halkın veya üst makamlarda bulunanla­rın nezdinde şöhret ve itibar sahibi ol­mak gerektiği dikkate alınarak câhın yukarıdaki iki anlamı arasında sıkı bir bağ kurulmuştur⁹⁵ Kaynaklarda câh kelimesi yanında aynı veya yakın anlamlarda ima­ret, şöhret, iştihar, sît, mansıb, menzile gibi daha başka kavramlara da rastlanır.

Kur'ân-ı Kerîm'de ve sahih hadisler­de cah terimi kullanılmamıştır. Ancak insanlan dünya tutkusuna karşı uyaran âyetlerle Hz. Peygamber'in zühd hakkın­daki açıklamaları ve Özellikle, "İleride siz­ler yöneticiliğe (imaret) çok düşkün ola­caksınız; fakat âhirette bundan dolayı pişmanlık duyacaksınız"⁹⁶ mealindeki hadisi ve Abdurrahman b. Semüre'ye hi­taben, "Emirliğe talip olma!..."⁹⁷ şeklindeki buyruğu, ahlâk âlimleri ve mutasavvıf­ların mevki, şan ve şeref tutkusuna kar­şı tavır almalarına yol açmıştır. Nitekim Ebû Tâlib el-Mekkî. "fakirliği ve fakirle­ri sevmek, miskinlerle birlikte yaşayıp onlara karşı alçak gönüllü olmak" anla­mında ve şöhretin zıddı olarak kullandı­ğı humûlü hallerin en faziletlisi sayar. Ona göre zühdün en yüksek mertebesi insanları yönetmekten (riyaset), onlar nezdinde makam (menzile) ve mevki (câh) sayılan mertebelerden uzak durmaktır. Hatta zâhidler insanı dünyaya, mevki ve makama yönelten bilgilerden bile çekin­meyi zühdün gereği saymışlardır.⁹⁸ Bütün mutasavvıflar mevkiden kaçış ve mevki tutkusundan kurtulma mücadelesinde, Belhli bir ve­liaht iken dünyevî makam ve ikballeri terkederek tasavvuf yolunu seçmiş olan İbrahim b. Edhem'i (ö. 161/777-78 |?|) ideal örnek olarak saygıyla anarlar. İs­lâm ahlâkçıları genellikle bir mevki ve itibar sahibi olmaktan çok "hubbü'l-câh" dedikleri mevki ve şöhret ihtirasını red­detmişlerdir.

Hz. Yûsuf'un, kendisinin güvenilir ve bilgili bir kimse olduğunu söyleyerek Mı­sır melikinden hazine nazırlığı makamı­na getirilmeyi talep ettiğini bildiren âye­te⁹⁹ dayanarak ehliyetli bir kimsenin, mevki ihtirası taşımaksızın, ih­tiyaçlarını karşılamak ve topluma hizmet etmek maksadıyla makam ve görev ta­lebinde bulunabileceğine hükmedilmiş-tir. Fahreddin er-Râzî, bir kimsenin ken­di isteği olmaksızın bir makama getiril­mesinde hiçbir sakınca bulunmadığını belirtir ve buna Hz. Peygamber ile Hu-lefâ-yi Râşidîn'in durumlarını Örnek gös­terir. Çeşitli hizmetlerin yerine getiril­mesi, yeme içme, giyim, mesken gibi za­ruri ihtiyaçlann karşılanması için görev ve mevki talebinde bulunmak gerekli olabilir. Dinen mubah olan imkânları elde etmek için makam istemek caiz. ri­ya ve yalan gibi gayri meşru yollara baş­vurarak mevki elde etmeye çalışmak ise haramdır.¹⁰⁰

Câh konusunu psikolojik, sosyal, ah­lâkî ve tasavvufî yönleriyle tahlil eden ilk İslâm düşünürü Gazzâlîdir. Onun bu tahlilleri, eserlerinde câh konusuna yer veren sonraki ahlâkçılar tarafından he­men hemen aynen tekrar edilmiştir.¹⁰¹ Gazzâlî, bütün sosyal huzursuzlukların kaynağı olarak düşündüğü mevki tutkusunun temelin­de insanın bencil arzularını gerçekleştir­me eğilimini görür. Ona göre esasında dünyanın iki rüknü olan servet ve mev­ki arzusunun psikososyal sebebi insanın başkaları nezdinde saygınlık kazanma eğilimidir. Özellikle mevki kazanma is­teği bulunan kişi, sahip olduğu veya sa­hipmiş gibi göründüğü yüksek meziyet­ler dolayısıyla insanların gönüllerinde kendisi hakkında hayranlık uyandırmak suretiyle onların bağlılıklarını sağlar ve bu şekilde "hürleri kendisine köle ya­par".¹⁰² Gazzâlî mevki ve makam arzusunu başlıca iki sebebe bağ­lar. Bunlardan ilki insanın kendi gelece­ği hakkındaki kaygılarıdır. Bu kaygılar onu, mevki ve itibarını yükseltip yaygın­laştırarak daha uzun zaman, daha ge­niş çevrede güvence içinde olacağı bir gelecek hazırlama çabasına iter. Gazzâ­lî mevki tutkusunun diğer sebebi dola­yısıyla yaptığı açıklamaları ile bu tutku­nun metafizik temellerine inmeye çalış­mıştır. Ona göre, "De ki, ruh rabbimin emrindendir"¹⁰³ mealindeki âyetin de gösterdiği gibi insan ruhu "rab-bânî bir varlık'tır. Rubûbiyyet "varlık ve kemalde tekleşmek, eşsizleşmek'tir. Ke­mal ilâhî sıfatlardan olduğu için -yine ilâhî bir varlık olan- insan tarafından ta­bii olarak istenir.¹⁰⁴ Kudret ve hâkimiyet birer kemaldir. Şu halde başkaları üzerinde hâkimiyet kurma ar­zusu insanın tabiatında vardır.¹⁰⁵ Servet gibi mevki ve mansıb da dünya hayatının geçici ihtiyaçlarından-dır. Dünyevî olan her imkân gibi mev­kiden de âhiret için faydalanılabilir. Şu halde mevki kendi başına bir gaye ola­rak alınmamalı, özellikle dinî değerler bu gayeye vasıta kılın mama lıdır. "İbadet vasıtasıyla mal ve câh kazanmaya kal­kışmak dine karşı işlenmiş bir suçtur ve haramdır”.¹⁰⁶

Câh terimini, "bazı insanların sahip olduğu ve diğer insanları yönetme İmkânını sağlayan bir güç" şeklinde tarif eden İbn Haldun, Zuhruf sûresinin 32. âyetini de delil göstererek sosyal hayat­ta farklı mertebelerde mevki ve makam­ların bulunmasını, gayesi insan türünün idâmesi olan ilâhî bir kanun şeklinde görmüştür, İbn Haldun'a göre bu kanun uyarınca mevki sahibi adalet ölçüleri için­de, serî ve siyasî hükümlere göre izin. yasak, zorlama gibi değişik tasarrufla­rıyla fertleri sosyal dayanışmaya sevke-der; faydalı işlere yöneltme, zararlı olan­lardan uzaklaştırma çabası gösterir.¹⁰⁷

Klasik ahlâk kitaplarında mevki ve ma­kamı İnsanların yaranna kullanma çaba­sı "canı bezletmek" deyimiyle ifade edi­lir ve bu çabayı gösterenler cömertlerin en şereflisi sayılır.¹⁰⁸

Bibliyografya:

Lisânü'l-'Arâb, "cvh" md; Tâcü't-'arûs, "câh" md.; Buhârî, "Ahkâm", 5, 6, 7; "Eymân", 1; Nesâî. "Bicat\ 39; Haris el-Muhâsibî. er-Ricâ-ye li-hukükdlâh¹⁰⁹, Beyrut 1405/1985, s. 273-275; a.mlf., e/-Veşâ-yâ, Beyrut 1406/1986, s. 246-247; Kütü'l-ku-lüb, I, 266-267; Mâverdî. Edebuddünyâ ve'd-dîn, Beyrut 1397/1978, s. 321-322; Hücvirî. Keşful-mahcûb, Beyrut 1980, s. 260-261, 269; Gazzâlî, İhyİ, III, 274-293; Fahreddin er-Râ-zî, Kitâbü'n-ftefs ue'r-rûh¹¹⁰, Tahran 1364 hş., s. 127-157; Kâşâ-nî, el-Hakâyık fî mehâsini'l-ahlâk¹¹¹, Beyrut 1399/1979, s. 119-128; İbn Haldun. Mukaddime, I, 351-354, 883, 919-925; Hâdimî. el-Berîka, İstanbul 1318,11,64-69, 123-124.