Ca'fer es-sâdik

CAFEROĞLU, AHMET

(1899-1975) Türk dili âlimi.

17 Nisan 1899'da Azerbaycan'ın Gen­ce şehrinde doğdu. Üç yaşında iken ba­bası İsmail Bey'in ölümü üzerine annesi Güher Hanım tarafından büyütüldü. Or­ta öğrenimini Özel olarak Semerkant'ta (1908), lise öğrenimini Gence şehrinde tamamladı (1909-I916); aynı yıl Kiev Yük­sek Ticaret Okulu'na kaydoldu. Bu oku­la ancak üç sömestr (Eylül 1916-Ocak I918I devam edebildi, Rus İhtilâli'nin pat­lak vermesi üzerine Gence'ye döndü. Bu­rada Azerbaycan'ın istiklâli için çalıştı; 1918 yılında Azerbaycan'a gelen İslâm ordusuna gönüllü olarak yazıldı ve mu­harebelere katıldı.

Caferoğlu 1919 yılında Baku Üniver­sitesi Şarkiyat Bölümü'ne bir sömestr devam etti; 1920'de Azerbaycan'ın Sov­yet orduları tarafından işgali üzerine Tür­kiye'ye gitti ve Darülfünun Edebiyat Fa-kültesi'ne kaydoldu. 1924'te buradan mezun olan Caferoğlu. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesine memur, daha sonra da Türkiyat Enstitüsü'ne asistan oldu. 1925 yılının sonlarına doğru Almanya Dışişleri Bakanlığı'nın verdiği burs ile Al­manya'ya gitti. Bir sömestr Berlin Üni­versitesi'nde Bang Kaup, von Le Coq, Vasmer ve VVestermann'ın öğrencisi, beş sömestr de Breslau Üniversitesi'nde Giese, Brockelmann, Diels, Koschmieder ve Schaeder'in öğrencisi olarak Türko­loji tahsili yaptı. 15 Mayıs 1929 tarihin­de Breslau Üniversitesi'nde Giese'nin yö­netiminde yaptığı 75 Azörbajğanische Lieder "Bajaty" İn der Mundart von Ganga nebst einer sprachlichen Erk-larung adlı teziyle doktor unvanını aldı.

1929 yılında Türkiye'ye dönen Caferoğ­lu, aynı yıl Darülfünun Edebiyat Fakül­tesi Türk Dili Tarihi Kürsüsü'ne müder­ris muavini (doçent). 1938'de de profe­sör olarak tayin edildi. M. Fuad Köprü-lü'nün siyasete atılarak 1946 yılında üni­versiteden ayrılması üzerine kürsünün başkanı oldu. Bu kürsü daha sonra Es­ki Türk Dili ve Yeni Türk Dili adıyla İki­ye ayrılınca Caferoğlu Yeni Türk Dili Kür-süsü'nün başkanlığına getirildi ve bu gö­revi 1973 Temmuzundaki emekliliğine kadar devam etti. Yarım asra yaklaşan hocalık hayatının kırk dört yılını yoğun bir ilmî mesai içerisinde geçiren Ahmet Caferoğlu 6 Ocak 1975'te İstanbul'da öl­dü ve Zincirlikuyu Mezarlığı'na defnedildi.

Ahmet Caferoğlu hocalığı sırasında, her biri bir sonraki nesle öğretmenlik yapan dokuz nesil yetiştirmiştir. Bu ele­manlar Türkiye üniversitelerindeki dil ve edebiyat kürsülerinin bir kısmının ku­ruluşunu gerçekleştirdikleri gibi halen buralarda çalışmaktadırlar. Verimli bir âlim olan ve Rusça, Almanca, Fransızca bilen Caferoğlu milletlerarası birçok il­mî kuruluşun üyeliğine seçilmiş, ayrıca Nisan 1966'dan emekli oluncaya kadar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-si'ne bağlı Türkiyat Enstitüsü'nün mü­dürlüğünü yapmıştır.

Eserleri. Ahmet Caferoğlu'nun yirmi beşi aşkın kitabı, her biri sahasında ori­jinal değer taşıyan 380'i aşkın araştır­ması vardır. Türkoloji'nin çok çeşitli alan­larında daima öncü çalışmalar yapmış, Türkiye'de yeni ilim dallarını tanıtmış ve yayılmalarını sağlamıştır. Caferoğlu'­nun çalıştığı alanlar ve bu alanlardaki başlıca eserleri şöyle sıralanabilir:

A- Türk Dili Tarihi. Başlangıcından Ça­ğatay Türkçesi'nin ortalarına kadar IXV1 yüzyıl) Anadolu dışında gelişen Türkçe'­yi inceleyen eseri önce Türk Dili Tarihi Notlan II⁷⁵ ve Türk Dili Tarihi Notlan⁷⁶ başlığı ile yayımlanmıştır. Eserin genişletilmiş ikinci baskısı Türk Dili Tarihi /⁷⁷ ve Türk Di­li Tarihi II (1964) adıyla, daha da geniş­letilmiş ve indeks ilâve edilmiş üçüncü baskısı aynı adla ve yine iki cilt halinde neşredilmiştir⁷⁸. Dör­düncü baskısı ölümünden sonra tek cilt olarak yayımlanmıştır.⁷⁹

B- Azerî Türkçesi Sahası. Azeri TÜrkçe-si'nin Caferoğlu için ayrı bir yeri olmuş­tur. Doktorasını Gence ağzı üzerine yap­tığı gibi daha sonra da bu alanla ilgili bir­çok kitap ve makale neşretmiştir. Azerî Türkçesi Sözlüğü adlı henüz yayımlan­mamış bir eseri de vardır.

C- Sözlükçülüğü. Türk sözlükçülüğünü Kâşgarlı Mahmud'dan başlayarak Ana­dolu Türkçesi'nin son devrelerine kadar geniş bir şekilde inceleyen Caferoğlu, özellikle Kıpçak ve Çağatay lügatçilik mektebi hakkındaki araştırmalarını Türk Dili Tarihi adlı eseri içinde yayımlamış­tır. Ayrıca 1934 -1938 yılları arasında üç fasikül halinde neşrettiği Uygur Sözlü­ğü adlı eserini daha sonra genişleterek Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü adıyla ye­niden yayımlamıştır.⁸⁰ Ca­feroğlu'nun sözlük çalışmalarından bir diğeri de Ebû Hayyân'ın Kitâbü'l-İdrâk li-lisâni'1-etrâk adlı Kıpçak sahasına ait eserinin iki nüshaya dayanan edis­yon kritiğidir.⁸¹

D- Diyalektoloji Çalışmaları. Caferoğlu yirmi beş yılı aşkın bir süre hemen he­men bütün Anadolu'yu dolaşarak der­lediği metinleri Anadolu Ağızlarından Derlemeler genel başlığı altında dokuz kitap halinde yayımlamıştır: Anadolu Dialektolojisİ Üzerine Malzeme⁸²: Anadolu Dialektolojisİ Üze­rine Malzeme II⁸³; Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar⁸⁴. Anadolu Ağızlarından Toplamalar⁸⁵, Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar⁸⁶; Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar⁸⁷; Kuzey Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar⁸⁸; Orta-Anadolu Ağızlarından Derlemeler⁸⁹; Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler⁹⁰. Bu konuda makale halindeki yayınlan da X. cildi dol­duracak hacimdedir. Bütün bu çalışma­larıyla kırk bir il ve beş ilçenin ağız mal­zemeleri toplanmış olmaktadır. Ayrıca Öğrencileriyle yapmış olduğu lisans tez­lerinde geri kalan illerin ağız özellikleri­ni de değerlendirmiştir.

Caferoğlu'nun diğer çalışma alanları arasında şunlar zikredilebilir: Türk te­amül hukuku, Göktürk ve Uygur devri araştırmaları, Moğolca araştırmaları, gra­mer araştırmaları, gizli dil, ad bilimi (ono-mastik), insan adları bilimi (antroponomi). tür adı bilimi (eponomi), yer adlan bilimi (toponimi). kavim adları bilimi (etnonim), üslûp araştırmaları vb. Ahmet Caferoğlu'nun eserlerinin 1959 yılına kadarki listesi, doğumunun 60. yıl dönümü dolayısıyla Janos Eckmann ta­rafından, 1969 yılına kadarki listesi de doğumunun 70. yıl dönümü dolayısıyla Osman Fikri Sertkaya tarafından hazır­lanmıştır.⁹¹

Bibliyografya:

Mecdırt Mansuroğlu, "Portraits: Ahmet Ca-feroğlu. Philologue et dialectologue turc", Orbıs, Bulietin International de Documentation Linguistique,V]]/2, Louvain 1958, s. 590-593; Janos Eckmann, "Ahmet Caferoğlu'nun Eser­leri", TDED, IX (1959). s. 1-18; Omeljan Prit-sak, "Zum 60. Geburtstag Ahmet Caferoğlus", ÜAJ, XXXll/l-2 (1960). s. 88-89; Mehmet Al-tunbay. "Prof. A. Caferoğlu", Mücâhit, sy. 30 (1960). s. 17-18; Osman R Sertkaya. "Ahmet Caferoğlu'nun Hayatı ve Eserleri", TDED, XVil (1969), s. 1-28; a.mlf., "Ahmet Caferoğlu", 1972-1973 Yıllarında Emekli Olan İÜ Edebi­yat Fakültesi öğretim üyeleri, İstanbul 1974, s. 9-38; a.mlf., "Ahmet Caferoğlu'nun Ardın­dan", Caferoğlu ve Mansel Anma Töreni, 28 Mart 1975, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, s. 9-11; a.mlf.. "Türkolojiye Hizmet Edenler: Ahmet Caferoğlu", Türk Dünyası Tarih Der­gisi, sy. 1, İstanbul 1987, s. 60-61; Wlodzimierz Zajaczkovvski, "Ahmet Caferoğlu (1899-1975)", Prz. On, İV/96 (1975), s. 422; Gülen Bilgiç, "Bi­yografiler/Kaybettiklerimiz: Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, 17 Nisan 1899 - 6 Ocak 1975", TFAYBelleten (1975), s. 195-197; Mustafa Canpolat, "Caferoğlu'nun Ardından", TDİ, XXXI/ 281 (1975), s. 141-143; Saadet Çağatay, "Ah­met Caferoğlu", a.e., XXXI/282 (1975), s. 174-175; Zeynep Korkmaz, "Prof. Dr. Ahmet Ca­feroğlu ve Mesleki Kişiliği", Caferoğlu ve Manşet Anma Töreni, 28 Mart 1975, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, s. 3-8; Fahri Ç. De­rin, "Prof. Dr. Ahmed Caferoğlu (1899-1975)", GDAAD, sy. 4-5 (1976), s. 298-300; TA, IX, 182; ML, II, 728.