Çap üçün deyil

45
44
16. 
YERİN ÖZ OXU ƏTRAFINDA HƏRƏKƏTİ
00 
Amerikada yaşayan dostu saat 17 -da Fəridə zəng edib, “sabahın xeyir” dedikdən 
sonra  onun  ad  gününü  təbrik  edir.  Fərid  dostunun  nə  üçün  axşam  çağı  “sabahın 
xeyir” deməsinə təəccüb qalır. 
· Axşamüstü olmasına baxmayaraq, nə üçün Fəridin dostu ona “sabahın xeyir” deyir?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Şəklə əsa-
sən ölkələrdə günün hansı vaxtı oldu-
ğunu  müəyyən  edin  və  cədvəli  ta-
mamlayın. 
Dövlətlər 
Gecə 
Gündüz
Avstraliya
Meksika
Yaponiya
Çin 
Argentina
Müzakirə edək. Müxtəlif ölkələrdə vaxtın fərqli olmasının  səbəbi nədir? 
Yerin  sutkalıq  hərəkəti  nəticəsində 
gecə və gündüz bir-biri ilə növbələşir. 
Yerin Günəşə doğru çevrilən yarımkü-
rəsində gündüz, əks tərəfində isə gecə 
olur. Yer kürəsi Günəş ətrafında meyilli 
hərəkət etdiyi üçün gecə və gündüzün 
uzunluğu da coğrafi enlikdən asılı ola-
raq  dəyişir.  Ekvator  üzərində  ilboyu 
təqribən 12 saat gecə və 12 saat gündüz 
müşahidə  edilir.  Qütblərə  doğru  get-
dikcə yayda gündüzün, qışda isə gecə-
nin uzunluğu artır. 
Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti nəti-
Məntəqələr  arasında  yerli  vaxt  fərqini  təyin  etmək  mümkündür.  Bunun 
üçün coğrafi uzunluq fərqi 4-ə vurulur və 60 dəqiqəyə bölünür. Məsələn, Bakı 
50° ş.u.-da Madrid isə 4°q.u.-da yerləşir. Onlar arasında 54° uzunluq fərqi var 
(50° +4 =54 ). Vaxt fərqi isə 3 saat 36 dəqiqə (54 
ґ
 4= 216 : 60 = 3 saat 36 dəq.) 
olur. 
İstənilən məntəqədə yerli vaxt ondan şərqdə yerləşən məntəqələrdən geri, 
qərbdə yerləşən məntəqələrdən isə irəli olur. 
Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti ilə bağlı olaraq bir sıra sutkalıq ritmik pro-
seslər  yaranır.  Gecə  və  gündüzün  yaranması,  sutkalıq  brizlər,  qabarma  və 
çəkilmə  hadisəsi  bilavasitə Yerin  sutkalıq  hərəkəti  ilə  əlaqədardır.  Havanın 
temperaturunun sutka ərzində dəyişməsi, bütün canlıların və insanların həyat 
tərzi də yerin sutkalıq hərəkətindən asılı olaraq müəyyən ritmikliyə, yəni dövri 
olaraq təkrarlanmaya malikdir. 
° 
°
cəsində həm də vaxt fərqi yaranır. Yer kürəsi qərbdən şərqə doğru hərəkət edir, 
tam dövrəni 24 saata başa vurur, yəni 1 saat ərzində 15° (360° : 24 saat = 15°),  
4 dəqiqə ərzində isə 1° (60 dəq : 15° = 4 dəq) dönür. Odur ki, Günəş şüaları Yer 
səthini şərqdən qərbə doğru meridianlar üzrə işıqlandırır. Ona görə də eyni bir 
meridian  xətti  üzərində  yerləşən  məntəqələrdə  Günəş  eyni  vaxtda  çıxır  və 
batır.
Bir meridian xətti üzərindəki vaxt yerli  vaxt  adlanır.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Sutkalıq ritmik proseslər
Yerli vaxt 
Vaxt fərqi
Yerin sutkalıq hərəkəti nəticəsində gecə ilə gündüz növ-
bələşir  və  Yer  üzərində  __  yaranır.  Eyni  meridian 
üzərində  yerləşən  məntəqələrdə  __  eyni  olur.  Yerin 
sutkalıq  hərəkəti  nəticəsində  müəyyən  ardıcıllıqla 
təkrarlanan hadisələr __ əmələ gətirir. 
1. Bakının yerli vaxtına əsasən cədvəldə verilmiş şəhərlərin yerli vaxtını hesablayın. 
00
2.  Bakı  şəhərində  (40
°
  şm  en.  50
°
  ş.u.)  yerli  vaxtla  saat  14   olduqda,  30
°
  şərqdə 
yerləşən  A  məntəqəsində saat neçə olar?
Bakı 50
°
 ş.u. 
Pekin 117
°
 ş.u.
Madrid  4
°
 q.u.
Nyu-York  73
°
 q.u.
00
12
Gündüz
Gecə
Gündüz
Gecə
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
A məntəqəsi ilə B, C və D məntəqələri arasında yerli vaxt fərqini müəyyən edin.
A
C
B
D
Məntəqə
B
C
D
Vaxt fərqi
Məntəqə
B
C
D
Vaxt fərqi
A
Çap üçün deyil

---

46
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Xəritəyə əsasən təyin edin: 
a) Yay gündönümündə A, B, C məntəqələrinə Günəş şüalarının düşmə 
bucağını.   
b) A və B məntəqələri arasındakı yerli vaxt fərqini.    
4. Verilmiş sxemə uyğun gələn 
fotoşəkli seçin. 
Fikrinizi əsaslandırın.
a
b
2.  22  iyunda  hansı 
məntəqədə  gündüzün 
uzunluğu daha çoxdur?    
A
C
B
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
Bakı
Ekvator
90° 
A
B
C
3. “Əgər Yer planeti Veneranın or-
biti üzrə fırlansaydı, onda Yerdə ya-
şayış ola bilməzdi” fikri ilə razısı-
nızmı? 
Cavablarınızı əsaslandırın.
47–64
YER SƏTHİNİN RELYEFİ
18. Xarici amillərin relyefə təsiri 
19. Dağların yaranması
20. Düzənliklərin müxtəlifliyi
21. Okean dibinin relyefi
22. Yeraltı sərvətlər necə paylanıb       
23. Praktik dərs. Azərbaycan 
Respublikasının relyefi 
24. Azərbaycan Respublikasının  
faydalı qazıntıları
17. Yerin daxili prosesləri
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
4
4
Çap üçün deyil

---

46
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Xəritəyə əsasən təyin edin: 
a) Yay gündönümündə A, B, C məntəqələrinə Günəş şüalarının düşmə 
bucağını.   
b) A və B məntəqələri arasındakı yerli vaxt fərqini.    
4. Verilmiş sxemə uyğun gələn 
fotoşəkli seçin. 
Fikrinizi əsaslandırın.
a
b
2.  22  iyunda  hansı 
məntəqədə  gündüzün 
uzunluğu daha çoxdur?    
A
C
B
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
Bakı
Ekvator
90° 
A
B
C
3. “Əgər Yer planeti Veneranın or-
biti üzrə fırlansaydı, onda Yerdə ya-
şayış ola bilməzdi” fikri ilə razısı-
nızmı? 
Cavablarınızı əsaslandırın.
47–64
YER SƏTHİNİN RELYEFİ
18. Xarici amillərin relyefə təsiri 
19. Dağların yaranması
20. Düzənliklərin müxtəlifliyi
21. Okean dibinin relyefi
22. Yeraltı sərvətlər necə paylanıb       
23. Praktik dərs. Azərbaycan 
Respublikasının relyefi 
24. Azərbaycan Respublikasının  
faydalı qazıntıları
17. Yerin daxili prosesləri
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
4
4
Çap üçün deyil

---