71
70
27.
KÜLƏKLƏRİN YAYILMASI
· Sizcə, bunun səbəbi nədir?
Şəklə diqqət yetirin: yağıntı yalnız
okean üzərinə düşür.
Əslində isə
okean üzərində yaranan yağıntının bir
qismi quru üzərinə gətirilir.
Cədvəli
dəftərinizə çəkin.
Küləyin təbiətdə və insan
həyatında əhəmiyyəti
barədə fikirlərinizi yazın.
Müzakirə edək: Küləyin əhəmiyyəti nədir?
Müəyyən məntəqə üçün küləklərin istiqaməti
“külək gülü” adlanan sxemlə
göstərilir.
Nümunə. “Külək gülü”nün qurulması.
Verilmiş məlumatlara əsasən Bakı şəhərində fevral ayı üçün “külək gülü”nü qurun:
Bakıda fevral ayında 5 gün şimal, 10 gün şimal-şərq, 4 gün şimal-qərb, 2 gün
şərq, 5 gün qərb, 2 gün isə küləksiz gün olmuşdur.
Küləklərin istiqaməti __ adlanan sxemlə verilir. Külək-
lərin gücü və sürəti 12 ballıq __ ilə müəyyən edilir. Ayrı-
ayrı ərazilər üçün səciyyəvi olan küləklər __ adlanır.
Aşağıdakı amillərdən hansılar küləyin yaranmasına səbəb ola bilər?
1. Temperaturun
gün ərzində dəyişməsi;
2. Süxurların tərkibinin müxtəlifliyi;
3. Bitki örtüyünün zənginliyi;
4. Temperaturun
il ərzində dəyişməsi;
5. Atmosfer təzyiqinin müxtəlifliyi.
Təbiətdə əhəmiyyəti
İnsan həyatında əhəmiyyəti
1. Üfüqün əsas və aralıq
cəhətləri çəkilir.
2. Bir
ay ərzində əsən küləklərin
istiqaməti şrtixlərlə qeyd edilir.
Hər bir ştrix bir günü əks etdirir.
3. İstiqamətlər üzrə sonuncu
ştrixlər birləşdirilir. Küləksiz
günlər mərkəzdə qeyd edilir.
Şm
C
Q
Ş
Şm
C
Q
Ş
Şm
C
Q
Ş
4
C-Ş
C-Q
Şm-Q
Şm-Ş
Bofort şkalası
AÇAR SÖZLÄR
Bofort şkalası
Külək gülü
Yerli külək
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Şimal küləyi
Şimal-şərq
küləyi
Cənub küləyi
Cənub-şərq küləyi
Hava şəffaf və rəngsiz olmasına
baxmayaraq, biz onu daim hiss edirik.
Hava daim hərəkət edir və yerini dəyi-
şir. Onun bir yerdən başqa yerə hərə-
kət etməsinin başlıca səbəbi atmosfer
təzyiqinin yer səthində qeyri-bərabər
paylanmasıdır. Təzyiq fərqləri külək
yaradır. Hava yüksək təzyiq sahəsin-
dən alçaq təzyiq sahəsinə doğru hə-
rəkət edir. Təzyiq fərqi böyük olduqca
külək də güclü əsməyə başlayır. Yer
üzərində ən güclü küləklər Antarktida
materikinin ətrafında yaranır.
Küləyin gücü və sürəti 12 ballıq
Bo-
fort şkalası ilə müəyyən olunur. Külək
əsdiyi səmtin istiqamətinə görə adlan-
dırılır. Külək şimaldan əsirsə,
şimal
küləyi adlanır və oxla işarələnir.
Yer kürəsinin ayrı-ayrı ərazilərində özünəməxsus xüsusiyyətlərinə malik
olan
yerli küləklər formalaşır. Belə küləklərə səmum və xəmsin (Şimali Afrika
və Ərəbistan), bora (Şimali Qafqaz), villivili (Avstraliya), sirokko (İtaliya),
sarma (Baykal ətrafı), mistral (Fransa) kimi küləkləri misal göstərmək olar.
Səmum küləkləri quru və isti olmasına görə digərlərindən fərqlənir.
Güclü qasırğa
11-12
28,5-32,7 m/san
və
daha çox
7-8
13,9-20,7 m/san-yə
qədər
Çox güclü
Küləyin
sürəti (m/san)
Küləyin
gücü (bal)
Dağıdıcı
qüvvəsi
0-0,2 m/san-yə
qədər
Şələkət
(küləksiz hava)
Zəif
Güclü
1-3
0,3-5,4 m/san-yə
qədər
4-6
5,5-13,8 m/san-yə
qədər
0-1
Qasırğa
9-10
20,8-28,4 m/san-yə
qədər
Çap üçün deyil
Bu gün hava durumunu müxtəlif informasiya mənbələrindən izləyirik. Əvvəllər
televiziya və radionun olmadığı dövrlərdə insanlar havanın necə olacağını müxtəlif
əlamətlərə əsaslanmaqla müəyyən edirdilər: məsələn, açılmış küknar qozası hava-
dakı rütubətin azlığını, kip olması isə çoxluğunu bildirir. Çəyirtkənin səsinin bərk
çıxması havanın isti və yağıntısız keçəcəyindən, dəniz sahilindəki yosun qırıntıları-
nın quru olması havanın quraq, nəmli olması isə rütubətli olacağından xəbər verir,
yağış yağmazdan əvvəl qaranquşlar daha alçaqdan uçur, sərçələr isə torpaqda eşələ-
nirlər.
Yada salın.
Yada salın.
Havada daim su buxarı var. Bu,
havanın rütubətliliyi adlanır.
73
72
28.
HAVANIN RÜTUBƏTİ
· Bu hadisələrlə havadakı rütubət arasında nə əlaqə var?
Müxtəlif həcmli qabların hər birinə 1
litr su
tökək. Bu zaman qabların su ilə dolma
vəziyyətlərini müqayisə edək.
Müzakirə edək:
1. 1-ci qaba su əlavə etsək, nə baş verər?
2. Havada da su buxarının miqdarının dəyişməsi hansı hadisəyə səbəb ola bilər?
Havanın rütubəti onun əsas elementlərindən biridir. Temperaturdan asılı ola-
3
raq, 1 m havanın su buxarı saxlamaq qabiliyyəti dəyişir. Temperatur yüksəl-
3
dikcə 1 m havanın su buxarını saxlamaq qabiliyyəti artır, aşağı düşdükdə isə
azalır ( ).
a
30%-ə qədər olan hava quru, 30-60%-ə qədər olan
normal, 60%-dən çox olan isə ifrat rütubətlilik
sayılır.
Havanın nisbi rütubətinin yüksəlməsi yağıntı-
ların düşmə ehtimalını artırır.
Su buxarının miqdarından asılı olaraq,
doymuş
və
doymamış hava müşahidə edilə bilər . Müəyyən
3
temperaturda 1 m havanın tərkibində mümkün ola
biləcək qədər su buxarı olarsa, belə hava
doymuş
hava hesab olunur. Su buxarının miqdarı mümkün
ola biləcək miqdardan az olarsa, belə hava
doy-
3
mamış hava adlanır. Müxtəlif temperaturda 1 m
havadakı su buxarının miqdarını və doyma həddini
bilməklə, nisbi rütubətliliyi müəyyən etmək olar.
3
Məsələn, 20°C temperaturda 1 m havanın tərki-
bində 8,5 q su buxarı var. Nisbi rütubətliliyi tapın:
17 q – 100%
8,5 – x.
1) Temperaturu +30 °C olan 1
havada 10q su buxarı varsa, nisbi rütubətliliyi tə-
3
yin edin. 2) Temperaturu 0°C olan 1 m havada nisbi rütubətlilik 60%-dir. Havadakı
su buxarının miqdarını tapın.
3
m
Cədvələ əsasən hansı temperaturda ya-
ğış yağma ehtimalının daha böyük oldu-
ğunu müəyyən edin. Səbəbini izah edin.
3
Havadakı suyun qramlarla miqdarı __ adlanır. 1
m
havadakı
suyun faizlə miqdarına __ deyilir. Müəyyən temperaturda
havanın tərkibində mümkün ola biləcək miqdarda su buxarı
vardırsa, __ , mümkün ola biləcək həddən azdırsa, __ hesab
olunur.
1
l
2
l
3
l
5
l
Havanın
temperaturu (°C)
-10
0
10
20
2
4
5
8
Havadakı su buxarının
3
miqdarı (qr/m )
100
90
80
70
60
30
20
10
0
50
40
a
1q
2,5q
9q
5q
30q
17q
-20°C
-10°C
0°C
+10°C
+20°C
+30°C
Su buxarının
hissəcikləri
Digər qazların
hissəcikləri
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì
yoxlayın
AÇAR SÖZLÄR
Doymuş hava
Nisbi rütubətlilik
Mütləq rütubətlilik
Doymamış hava
Hiqrometr
b
%.
50
17
100
5
,
8
x
=
Ч
=
Havada olan suyun miqdarını
nisbi və mütləq rütubətliliklə təyin edirlər. Ha-
vadakı su buxarının qramlarla miqdarı –
mütləq rütubətlilik, onun isə həmin
3
temperaturda 1m havanın saxlaya biləcəyi su buxarının miqdarına, yəni
doyma həddinə olan faizlə nisbəti
nisbi rütubətlilik adlanır. Nisbi rütubətliliyi
Meteoroloji stansiyalarda havanın rütubətliliyini ölçmək üçün
hiqrometr
( ) və
hiqroqraf adlı cihazlardan istifadə edilir.
b
Çap üçün deyil