75
74
Yusif və Rauf Bakıda yaşayırlar. Yusifgilin evi
Günəşli qəsəbəsində, Raufun evi isə
Lökbatandadır. Bir gün onlar telefonla danışırdılar. Bu zaman Yusif Raufa şiddətli
yağışın yağdığını dedi. Rauf təəccübləndi. Çünki o yaşadığı yerdə bir damcı da yağış
yağmırdı.
29.
YAĞINTILARIN
PAYLANMASI
Yağıntıların paylanma
xəritəsinə
əsasən verilmiş
məntəqələrə il ərzində
düşən yağıntının miqdarını
müəyyən
edin və cədvəli
tamamlayın.
Müzakirə edək:
Yağıntıların paylanması ilə
təzyiq qurşaqları arasında hansı
əlaqə var?
Yada salın.
Yada salın.
Yağış, qar, dolu, şeh, qırov atmosfer yağıntılarıdır.
Qütbyanı enliklərdə yüksək təzyiq və enən havalar hakim olduğuna görə ya-
ğıntıların miqdarı kəskin azalır və il boyu bərk halda düşür. Antarktidanın mərkəzi
hissələrində illik yağıntının miqdarı 50 mm-dən az olur.
Yer kürəsində ən çox orta illik yağıntı (14000 mm) Havay adalarına,
mütləq
maksimum yağıntı isə Himalay dağlarının cənub yamaclarına – Çerrapunci mən-
təqəsinə
Xəritələrdə eyni miqdarda yağıntı düşən məntəqələri birləşdirən xətlər
izogiyetlər adlanır.
düşmüşdür (23000 mm-dən çox).
Mütləq minimum yağıntı Atakama
səhrasında cəmi bir neçə mm müşahidə edilmişdir.
Yağıntılar il ərzində müxtəlif paylanır. Mussonların hakim olduğu region-
larda yağıntılar başlıca olaraq ilin yay aylarında ( ), Aralıq dənizi sahillərində
qış aylarında ( ) düşür, ekvatora yaxın ərazilərdə ( ) isə il boyu bərabər payla-
nır.
1
2
3
· Bunun səbəbi nə ola bilər?
Məntəqə Yağıntıların miqdarı
Yer kürəsində yağıntıların paylanması müxtəlif amillərdən asılıdır. Coğrafi
enlikdən, təzyiq qurşaqlarından, relyefdən, okeanların təsirindən asılı olaraq
yağıntıların paylanmasında fərqlər müşahidə edilir.
Ekvatorial enliklərə il ərzində 2000-3000 mm və daha çox yağıntı düşür.
Burada yüksək temperatur güclü buxarlanmaya və havanın qalxan hərəkətinə
səbəb olur. Qızmış hava sürətlə qalxaraq topa buludlar yaradır və demək olar
ki, hər gün yağış yağır.
Tropik enliklərdə yağıntıların miqdarı xeyli azdır. Bunun səbəbi yüksək
təzyiq və havanın enən hərəkətinin üstünlüyüdür. Bəzən bu enliklərdə illik
yağıntının miqdarı 10 mm-dən az olur.
Mülayim enliklərdə alçaq təzyiq qurşaqlarının mövcud olması yağıntıların
miqdarını yenidən artırır. Şimal yarımkürəsində materiklərin qərb sahillərində
yağıntının artmasında qərb küləklərinin, şərq sahillərində isə musson
küləklərinin rolu böyükdür.
Yağıntıların paylanması xəritələrində
eyni yağıntı-
lara malik əraziləri __ birləşdirir. Yer
kürəsində
uzun illər ərzində müşahidə edilən ən çox yağıntı
__, ən az isə __ adlanır.
Cümlələrdəki səhvləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin.
– Ekvatorial ərazilərdə yağıntılar yay aylarında düşür.
– Materiklərin daxili rayonlarına doğru yağıntıların miqdarı artır.
– Ən çox yağıntı tropik qurşağa düşür.
– Enən havalar yağıntıların miqdarını çoxaldır.
– Qərb küləklərinin təsirindən yağıntıların miqdarı azalır.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
AÇAR SÖZLÄR
Mütləq maksimum yağıntı
İzogiyetlər
Mütləq minimum yağıntı
c
b
a
Yağıntı nə vaxt düşür?
a
b
c
Məntəqə
2
3
1
4
az
100
250
500 1000 2000 3000 çox
Yağıntıların orta illik miqdarı (mm-lə)
Cədvəli dəftərinizə çəkin.
Xəritə-sxemdəki
məntəqələrdə yağıntının
düşdüyü vaxtı yazın.
Çap üçün deyil
77
76
30.
İQLİM VƏ İQLİM
QURŞAQLARI
Yanvar ayı
Yanvar ayı
· İlin eyni ayında insanların fərqli geyimləri nə ilə əlaqədardır?
Onların isti
geyimlərə
ehtiyacları yoxdur.
İqlim bir sıra təbii amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir.
Onu yaradan əsas amillərə Günəşdən Yer səthinə gələn istilik, hava kütlələ-
rinin xüsusiyyətləri və Yer səthinin müxtəlifliyi aiddir.
Yer səthində istiliyin paylanması Günəş şüalarının düşmə bucağından
asılıdır. Tropik enliklərdə Günəş şüalarının düşmə bucağı böyük olduğuna
görə Yer səthi daha çox qızır, qütbyanı enliklərdə isə Yer səthi nisbətən az
istilik alır. Beləliklə, Yer səthinin iqlimi coğrafi enlikdən asılı olaraq dəyişir.
İqlimin yaranmasında hakim
hava kütlələrinin, yəni troposferin özünə-
məxsus temperaturu və rütubəti ilə seçilən nəhəng hava hissələrinin rolu böyük-
Yada salın.
Yada salın.
H
i
ava göstəricilərinin uzun illər boyu təkrarlanması
qlim adlanır.
Dünyanın iqlim qurşaqları
dür. Ekvatora yaxın ərazilərdə isti rütubətli ekvatorial hava, tropik enliklərdə isti
və quru tropik hava, mülayim enliklərdə nisbətən rütubətli və mülayim hava,
qütbyanı ərazilərdə isə şaxtalı, quru, arktik və antarktik hava kütlələri hakimdir.
Hava kütlələrinin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq,
13 iqlim qurşağı ayrılır:
7 əsas və 6 keçid ( ).
a
Xəritə üzərindəki
rəqəmlərlə şəkillərin uyğunluğunu müəyyən edin.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Müzakirə edək: Yer kürəsində bu müxtəlifliyin səbəbi nə ola bilər?
a
Arktik
və Antarktik
Subarktik
və
antarktik
Sub
Mülayim
Subtropik
Tropik
Subekvatorial
Ekvatorial
Əsas iqlim qurşaqlarının özünəməxsus hava kütlələri olduğu halda, keçid
iqlim qurşaqlarının öz hava kütlələri olmur. Onlar əsas iqlim qurşaqlarının
hava kütlələrinin təsiri ilə yaranır. Məsələn, subtropik qurşaqda yayda əsasən
tropik, qışda
mülayim hava kütlələri, subekvatorial qurşaqda isə yayda
ekvato-
rial, qışda
tropik hava kütlələri hakimdir.
İqlim qurşaqlarının coğrafi paylanmasında Yer səthinin müxtəlifliyinin,
yəni okean və qurunun qeyri-bərabər paylanmasının və relyefin rolu böyükdür.
Avrasiyanın qərb sahilləri Atlantik okeanı üzərindən gələn rütubətli
qərb
küləklərinin təsirinə məruz qalır, materikin daxili rayonlarında okeanların
təsiri zəiflədiyinə görə isti və quru iqlim formalaşır. Avstraliyanın
qərb sahil-
ləri isə, əksinə şərq sahillərinə nisbətən daha az rütubətlənir. Çünki şərq
sahilləri
cənub passat küləklərin təsiri altındadır.
Onlar isə yay
geyimlərindən
istifadə etmirlər.
c
a
d
b
4
1
e
f
5
2
3
0°
40°
40°
Çap üçün deyil