Bu gün hava durumunu müxtəlif informasiya mənbələrindən izləyirik. Əvvəllər
televiziya və radionun olmadığı dövrlərdə insanlar havanın necə olacağını müxtəlif
əlamətlərə əsaslanmaqla müəyyən edirdilər: məsələn, açılmış küknar qozası hava-
dakı rütubətin azlığını, kip olması isə çoxluğunu bildirir.
Çəyirtkənin səsinin bərk
çıxması havanın isti və yağıntısız keçəcəyindən, dəniz sahilindəki yosun qırıntıları-
nın quru olması havanın quraq, nəmli olması isə rütubətli olacağından xəbər verir,
yağış yağmazdan əvvəl qaranquşlar daha alçaqdan uçur, sərçələr isə torpaqda eşələ-
nirlər.
Yada salın.
Yada salın.
Havada daim su buxarı var. Bu,
havanın rütubətliliyi adlanır.
73
72
28.
HAVANIN RÜTUBƏTİ
· Bu hadisələrlə havadakı rütubət arasında nə əlaqə var?
Müxtəlif həcmli qabların hər birinə 1
litr su
tökək. Bu zaman qabların su ilə dolma
vəziyyətlərini müqayisə edək.
Müzakirə edək:
1. 1-ci qaba su əlavə etsək, nə baş verər?
2. Havada da su buxarının miqdarının dəyişməsi hansı hadisəyə səbəb ola bilər?
Havanın rütubəti onun əsas elementlərindən biridir. Temperaturdan asılı ola-
3
raq, 1 m havanın su buxarı saxlamaq qabiliyyəti dəyişir. Temperatur yüksəl-
3
dikcə 1 m havanın su buxarını saxlamaq qabiliyyəti artır, aşağı düşdükdə isə
azalır ( ).
a
30%-ə qədər olan hava quru, 30-60%-ə qədər olan
normal, 60%-dən çox olan isə ifrat rütubətlilik
sayılır.
Havanın nisbi rütubətinin yüksəlməsi yağıntı-
ların düşmə ehtimalını artırır.
Su buxarının miqdarından asılı olaraq,
doymuş
və
doymamış hava müşahidə edilə bilər . Müəyyən
3
temperaturda 1 m havanın tərkibində mümkün ola
biləcək qədər su buxarı olarsa, belə hava
doymuş
hava hesab olunur. Su buxarının miqdarı mümkün
ola biləcək miqdardan az olarsa, belə hava
doy-
3
mamış hava adlanır. Müxtəlif temperaturda 1 m
havadakı su buxarının miqdarını və doyma həddini
bilməklə, nisbi rütubətliliyi müəyyən etmək olar.
3
Məsələn, 20°C temperaturda 1 m havanın tərki-
bində 8,5 q su buxarı var. Nisbi rütubətliliyi tapın:
17 q – 100%
8,5 – x.
1) Temperaturu +30 °C olan 1
havada 10q su buxarı varsa,
nisbi rütubətliliyi tə-
3
yin edin. 2) Temperaturu 0°C olan 1 m havada nisbi rütubətlilik 60%-dir. Havadakı
su buxarının miqdarını tapın.
3
m
Cədvələ əsasən hansı temperaturda ya-
ğış yağma ehtimalının daha böyük oldu-
ğunu müəyyən edin. Səbəbini izah edin.
3
Havadakı suyun qramlarla miqdarı __ adlanır. 1
m
havadakı
suyun faizlə miqdarına __ deyilir. Müəyyən temperaturda
havanın tərkibində mümkün ola biləcək miqdarda su buxarı
vardırsa, __ , mümkün ola biləcək həddən azdırsa, __ hesab
olunur.
1
l
2
l
3
l
5
l
Havanın
temperaturu (°C)
-10
0
10
20
2
4
5
8
Havadakı su buxarının
3
miqdarı (qr/m )
100
90
80
70
60
30
20
10
0
50
40
a
1q
2,5q
9q
5q
30q
17q
-20°C
-10°C
0°C
+10°C
+20°C
+30°C
Su buxarının
hissəcikləri
Digər qazların
hissəcikləri
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì
yoxlayın
AÇAR SÖZLÄR
Doymuş hava
Nisbi rütubətlilik
Mütləq rütubətlilik
Doymamış hava
Hiqrometr
b
%.
50
17
100
5
,
8
x
=
Ч
=
Havada olan suyun miqdarını
nisbi və mütləq rütubətliliklə təyin edirlər. Ha-
vadakı su buxarının qramlarla miqdarı –
mütləq rütubətlilik, onun isə həmin
3
temperaturda 1m havanın saxlaya biləcəyi su buxarının miqdarına, yəni
doyma həddinə olan faizlə nisbəti
nisbi rütubətlilik adlanır. Nisbi rütubətliliyi
Meteoroloji stansiyalarda havanın rütubətliliyini ölçmək üçün
hiqrometr
( ) və
hiqroqraf adlı cihazlardan istifadə edilir.
b
Çap üçün deyil
75
74
Yusif və Rauf Bakıda yaşayırlar. Yusifgilin evi
Günəşli qəsəbəsində, Raufun evi isə
Lökbatandadır. Bir gün onlar telefonla danışırdılar. Bu zaman Yusif Raufa şiddətli
yağışın yağdığını dedi. Rauf təəccübləndi. Çünki o yaşadığı yerdə bir damcı da yağış
yağmırdı.
29.
YAĞINTILARIN
PAYLANMASI
Yağıntıların paylanma
xəritəsinə
əsasən verilmiş
məntəqələrə il ərzində
düşən yağıntının miqdarını
müəyyən
edin və cədvəli
tamamlayın.
Müzakirə edək:
Yağıntıların paylanması ilə
təzyiq qurşaqları arasında hansı
əlaqə var?
Yada salın.
Yada salın.
Yağış, qar, dolu, şeh, qırov atmosfer yağıntılarıdır.
Qütbyanı enliklərdə yüksək təzyiq və enən havalar hakim olduğuna görə ya-
ğıntıların miqdarı kəskin azalır və il boyu bərk halda düşür. Antarktidanın mərkəzi
hissələrində illik yağıntının miqdarı 50 mm-dən az olur.
Yer kürəsində ən çox orta illik yağıntı (14000 mm) Havay adalarına,
mütləq
maksimum yağıntı isə Himalay dağlarının cənub yamaclarına – Çerrapunci mən-
təqəsinə
Xəritələrdə eyni miqdarda yağıntı düşən məntəqələri birləşdirən xətlər
izogiyetlər adlanır.
düşmüşdür (23000 mm-dən çox).
Mütləq minimum yağıntı Atakama
səhrasında cəmi bir neçə mm müşahidə edilmişdir.
Yağıntılar il ərzində müxtəlif paylanır. Mussonların hakim olduğu region-
larda yağıntılar başlıca olaraq ilin yay aylarında ( ), Aralıq dənizi sahillərində
qış aylarında ( ) düşür, ekvatora yaxın ərazilərdə ( ) isə il boyu bərabər payla-
nır.
1
2
3
· Bunun səbəbi nə ola bilər?
Məntəqə Yağıntıların miqdarı
Yer kürəsində yağıntıların paylanması müxtəlif amillərdən asılıdır. Coğrafi
enlikdən, təzyiq qurşaqlarından, relyefdən, okeanların təsirindən asılı olaraq
yağıntıların paylanmasında fərqlər müşahidə edilir.
Ekvatorial enliklərə il ərzində 2000-3000 mm və daha çox yağıntı düşür.
Burada yüksək temperatur güclü buxarlanmaya və havanın qalxan hərəkətinə
səbəb olur. Qızmış hava sürətlə qalxaraq topa buludlar yaradır və demək olar
ki, hər gün yağış yağır.
Tropik enliklərdə yağıntıların miqdarı xeyli azdır. Bunun səbəbi yüksək
təzyiq və havanın enən hərəkətinin üstünlüyüdür. Bəzən bu enliklərdə illik
yağıntının miqdarı 10 mm-dən az olur.
Mülayim enliklərdə alçaq təzyiq qurşaqlarının mövcud olması yağıntıların
miqdarını yenidən artırır. Şimal yarımkürəsində materiklərin qərb sahillərində
yağıntının artmasında qərb küləklərinin, şərq sahillərində isə musson
küləklərinin rolu böyükdür.
Yağıntıların paylanması xəritələrində
eyni yağıntı-
lara malik əraziləri __ birləşdirir. Yer
kürəsində
uzun illər ərzində müşahidə edilən ən çox yağıntı
__, ən az isə __ adlanır.
Cümlələrdəki səhvləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin.
– Ekvatorial ərazilərdə yağıntılar yay aylarında düşür.
– Materiklərin daxili rayonlarına doğru yağıntıların miqdarı artır.
– Ən çox yağıntı tropik qurşağa düşür.
– Enən havalar yağıntıların miqdarını çoxaldır.
– Qərb küləklərinin təsirindən yağıntıların miqdarı azalır.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
AÇAR SÖZLÄR
Mütləq maksimum yağıntı
İzogiyetlər
Mütləq minimum yağıntı
c
b
a
Yağıntı nə vaxt düşür?
a
b
c
Məntəqə
2
3
1
4
az
100
250
500 1000 2000 3000 çox
Yağıntıların orta illik miqdarı (mm-lə)
Cədvəli dəftərinizə çəkin.
Xəritə-sxemdəki
məntəqələrdə yağıntının
düşdüyü vaxtı yazın.
Çap üçün deyil