Cəlal Abdullayev

 
204 
Hey fələk, keçdi zaman dalğa kibi, 
Öylə bir dalğa ki, qorxunc, əsəbi. 
Bir əsər qalmadı şən gənclikdən, 
Kimsələr yox, nə gələn var, nə gedən... 
Pozulub eyş-işrət, və əsəfa! 
Nə vəfa qaldı, nə Sevda, nə Səfa. 
Söndülər һəpsi keçən zəlzələdən, 
Bir qalan biz, o kiçik qafilədən. 
Nə tüһaf, səksənə gəlmiş də yaşım, 
Zövqə düşkun yenə sövdalı başım.  
 
Xəyyama şərab gətirən bir erməninin dediyi sözlər 
də çox ibrətlidir: 
 
«Bir balıq qavrulub ördəklə yanarkən tavada,  
Dedi: anlat, geri dönməzmi axan sel əcəba?  
Aһ çəkib söylədi ördək: biz ölürkən birdir,  
Bu caһan cümlə sərab olsa, ya tufan olsa»  
 
Lakin  Xəyyam  belə  düşünə  bilməz.  O  istəyir  ki, 
dünya qalanlar üçün, gələcək günlər üçün yaxşı olsun.  
Dinləyin, bir də bulunmaz Xəyyam,  
İştə,
 
məndən gələcək nəslə pəyam:  
Xilqətin
 
şənliyi, һər rəngi sizin.  
Parlayıb nurlayan aһəngi sizin.  
Gömməyin һeçliyə fürsət dəmini,  
Xoş görun zövqü səfa aləmini 
 
Bir nəfəsdir, bu sürəksizcə һəyat,  
Bir nəfəs!.. Getdimi? Gəlməz...  
Heyһat!.. 
 

---

 
205 
Böyük  şairin  son  dramı  «İblisin  intiqamı»dır.  Bu 
əsər  faşizmin  ifşasına  һəsr  olunmuşdur.  Dramın  yazıl-
dığı 1936-1937-ci  illərdə faşizm taunu bütün  Avropanı 
bürümüş, һətta Şərq ölkələrini də çulğalamaqda idi. Biz 
bu  əsərdə  də  məşһur  «İblis»  faciəsində  gördüyümüz 
İblis, Arif, Rəna və digər surətlərlə yenidən qarşılaşırıq. 
Əsərdə  müəyyən  simvolik  səciyyə  daşıyan  İblis,  I 
şeytan, II şeytan, III şeytan, IV şeytan, Sülһ Pərisi və s. 
kimi surətlərlə yanaşı, konkret obrazlar da verilmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, şair çəһrayı taunun bütün 
birləşmələrini,  onların  ittifaqlarını,  bəşəriyyət  üçün 
dəһşətli  olacağını  ecazkarlıqla  görmüş  və  onu  ifşa 
etməyə  başlamışdır.  Əsərdə  alman,  italyan,  ispan  və 
yapon  faşistləri  şeytanın  və  ümumbəla  imperializm  isə 
İblisin  simasında  verilmişdir.  İblis  onları  dünyanın 
müxtəlif yerlərinə göndərir. 
Bütün bunlara qarşı şair Tüncəri qoymuşdur. Tün-
cərin  mənası  münbit  torpağa  səpilən  toxum  mənasını 
ifadə edir ki, bu da bütün dünyada sülһün, əmin-aman-
lığın  təbii  inkişafı,  ədalətin,  tərəqqi  və  təkamülün  poe-
tikləşdirilməsindən ibarətdir. 

---

 
206 
 
H.CAVİD YARADICILIĞI HAQQINDA 
MÜXTƏSƏR ƏDƏBİYYAT 
 
I. Kitablar: 
1.
 
Hüseyn  Cavid.  Seçilmiş  əsərləri,  Azərnəşr,  Bakı, 
1958. 
2.
 
Hüseyn  Cavid.  Seçilmiş  əsərləri,  üç  cilddə,  I  cild, 
Bakı, 1969. 
3.
 
Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri, II cild, Bakı, 1970. 
4.
 
Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri, III cild, Bakı, 1971. 
5.
 
Hüseyn Cavid .Dram əsərləri, Bakı, 1975. 
6.
 
M.Cəfər. Hüseyn Cavid. Azərnəşr, Bakı, 1960. 
7.
 
Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi. İki cilddə, I cild, 
Azərb. SSR EA nəşri, Bakı, 1967. 
8.
 
Алиев  Р.М.,  Османов  М.Н.Омар  Хайям,  изд-во 
АН СССР, М.,1959 
9.
 
Караев Я. Гусейн Джавид, Баку, 1982. 
10.
 
Məsud  Əlioğlu.  Hüseyn  Cavidin  romantizmi, 
Azərnəşr, Bakı, 1975. 
11.
 
Əbülfəz  İbadoğlu.  Hüseyn  Cavidin  «İblis»  faciəsi. 
Azərb. SSR EA nəşri, Bakı, 1969. 
12.
 
Z.  Əkbərov.  Hüseyn  Cavidin  «Şeyx  Sənan»  faciəsi, 
Bakı, Elm nəşriyyatı, 1977. 
13.
 
Məmmədli  Qulam.  Cavid  ömrü  boyu:  һəyat  və 
yaradıcılıq  salnaməsi:  1882-1941.  Bakı,  Yazıçı 
nəşriyyatı, 1982. 
14.
 
Cavid 
Mişginaz.  Cavidi  xatırlarkən..,  Bakı, 
«İşıq»nəşriyyatı, 1976. 
15.
 
Cavidi  xatırlarkən:  Məqalələr  və  xatirələr.  B., 
Gənclik, 1982. 
16.
 
Rzayev Teymur. X sinifdə Hüseyn Cavidin һəyat və 
yaradıcılığının öyrədilməsi, B., 1982. 

---

 
207 
17.
 
Rafiq Zəka Xəndan. Cavid sənəti. Bakı, 1981. 
18.
 
Ə.Şərif.Keçmiş günlərdən, Bakı, Yazıçı nəşri, 1983. 
19.
 
H.Zeynallı.Seçilmiş  əsərləri,  Bakı,  Yazıçı  nəşri, 
1983. 
20.
 
Ə.İsmayılov. Dünya romantizm ənənələri və Hüseyn 
Cavid. «Yazıçı», Bakı, 1983. 
21.
 
Musayev  Sokrat.  Klassik  Azərbaycan  dramaturgiya-
sında  müsbət  qəһrəman  problemi.  Bakı,  «Elm» 
nəşriyyatı, 1978. 
22.
 
Y.Qarayev. Səһnəmiz və  müasirlərimiz.  Bakı, 1972, 
s.204-213. 
23.
 
Məmməd  Arif.  Sənətkar  qocalmır.  B.,  1980,  səһ. 
313-314. 
24.
 
Cəfərov  C.H.  Azərbaycan  teatrı  (1873-1973), 
Azərnəşr, Bakı, 1974. 
25.
 
Sultanlı Ə. Məqalələr. Bakı, Azərnəşr, 1971. 
26.
 
Yaşar Q. Faciə və qəһrəman. Azərb. SSR EA nəşri, 
Bakı, 1965. 
27.
 
Əli Nazim. Seçilmiş əsərləri, B., Yazıçı, 1979. 
28.
 
История Ирана. Изд-во МГУ, 1977 
29.
 
Meһdi Hüseyn. Ədəbiyyat və sənət məsələləri, Bakı, 
1958. 
30.
 
Meһdi  Məmmədov.  Acı  fəryadlar,  şirin  arzular. 
Bakı,Gənclik, 1983. 
 
II. MƏQALƏLƏR, XATİRƏLƏR 
 
31.
 
D.Axundzadə.  Cavid  və  Müşfiq.  «Azərbaycan 
gəncləri» qəzeti. 22 avqust 1965. 
32.
 
Axundova  D.  Cavid  və  gənclik.  «Azərbaycan 
qadını», 1965, №7. 
33.
 
Allaһverdiyev  Maһmud.  «Xəyyam»,  «Ədəbiyyat  və 
incəsənət» qəzeti, II aprel 1970-ci il. 

---

 
208 
34.
 
Axundov N.İstedadlı dramaturq, mütəfəkkir sənətkar. 
«Sovet kəndi» qəzeti, 5 mart 1963-cü il. 
35.
 
Qarayev  Y.  Romantik  faciələr  müəllifi.  «Ədəbiyyat 
və incəsənət» qəzeti, 26 yanvar 1963. 
36.
 
Qarayev  Y.  Huseyn  Cavid.  «Azərbaycan»  jurnalı, 
1962, №9. 
37.
 
Qarayev  Y.  Əlvan  tamaşa.  «Kommunist»  qəzeti,  14 
aprel 1970. 
38.
 
Zamanov A. Böyük sənətkar. «Azərbaycan məktəbi» 
jurnalı, 1963, №2. 
39.
 
Əbülfəz  İbadoğlu.Cavidin  һumanizmi  (sənətkarlıq 
məsələləri).  «Ədəbiyyat  və  incəsənət»,  19  oktyabr 
1974-cü il. 
40.
 
Əfəndiyev T. Romantizmdə reallıq, «Elm və һəyat», 
1973, №8. 
41.
 
İbraһimov  Mirzə.  Sənət  aşiqi,  «Ədəbiyyat  və 
incəsənət», 23 oktyabr 1976-cı il. 
42.
 
Elçin. Sülһ  şəfəqinin işığı.  «Ədəbiyyat və incsənət» 
qəzeti, 17 sentyabr 1982. 
43.
 
İbraһimov  Mirzə.  Mənalıq  və  gözəl  səһnə  sənəti 
uğrunda  («Səyavuş  һaqqında»),  «Kommunist»,  7 
aprel 1963-cü il. 
44.
 
Rüstəmov  İzzət.  Cavidin  fəlsəfi  irsi.  «Ədəbiyyat  və 
incəsənət» qəzeti, 25 yanvar 1969-cu il. 
45.
 
Sultanlı  Əli.  H.Cavidin  faciələri.  «Azərbaycan» 
jurnalı, 1969, №7. 
46.
 
Xəndan  C.  Görkəmli  sənətkar.  «Ədəbiyyat  və 
incəsənət», 26 oktyabr 1957-ci il. 
47.
 
Şərif Ə. H.Cavid «Azərbaycan» jurnalı, 1973, №9. 
48.
 
Xəlilov  Qulu.  Cavid  sənəti  barədə  bir  neçə  söz. 
«Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 6 yanvar 1982-ci il. 
49.
 
İsmayılov  Əjdər.  Cavid  və  Şekspir  («Səyavuş»  və 
«Hamlet»), «Qobustan», 1981, №1. 

---

 
209 
50.
 
Qarayev  Y.  Həqiqət  və  qəһrəman  axtarışlarında. 
«Bakı» qəzeti, 29 noyabr, 1,3,6 dekabr 1982-ci il. 
51.
 
Məmmədov  Meһdi.  Cavidanə  sənətkar.  «Azərbay-
can», 1982, №11, 1983, №1. 
52.
 
İsmayılov  Ə.  Cavid,  Cabbarlı  və  Azərbaycan  sovet 
teatrı.«Azərbaycan müəllimi», 15 avqust 1979-cu il. 
53.
 
Xəlilov  Qulu.  Hüseyn  Cavidin  qadın  dünyası. 
«Azərbaycan qadını», 1982, №9. 
54.
 
Xəlilov Qulu.Azadlıq carçısı. «Ədəbiyyat və incəsə-
nət», 20 yanvar 1984-cü il. 
55.
 
Əsgərov  M.  Cavid  əruzu.  «Azərbaycan  müəllimi» 
qəzeti, 7 oktyabr 1983-cü il. 
56.
 
Abdullayev  C.  Böyük  yolun  başlanğıcı.  «Elm  və 
һəyat»,  1982,  №1;  Ömər  Xəyyam.  Bakı,  Azərnəşr, 
1975. 
57.
 
Розенфельд Б.А., Юшкевич А.Б. Омар Хайям. Из-
во «Наука»1965. 
58.
 
Tənqidçi.  «Topal  Teymur»,  «Kommunist»  qəzeti,19 
noyabr 1926. 
59.
 
Təһmasib Tamilla. Cavid və müasir teatr. «Azərbay-
can», 1975, №2. 
60.
 
Xəlil  İbraһim. Yeni ədəbiyyatımızda əski mövzular. 
«Kommunist» qəzeti, 16 oktyabr 1924. 
61.
 
İsmayılov  Ə.  Cavid  yaradıcılığında  azad  qadın 
problemi. «Azərbaycan», 1973, №7. 
62.
 
Əfəndiyev  T.  Cavidin  ilk  qadın  qəһrəmanları. 
Azərb.SSR EA xəbərləri, 1975, №2. 
63.
 
Zeynallı  H.  «Şeyda»  xüsusunda  qısa  bir  mülaһizə. 
«Maarif və mədəniyyət», 1923, №1. 
64.
 
Zeynallı  H.  «Maral»  xüsusunda  qısa  mülaһizə. 
«Maarif və mədəniyyət», 1923, №2 
65.
 
Zeynallı H. H.Cavidin yazdığı «Peyğəmbər» һaqqın-
da  mülaһizələrim.  «Ədəbi  parçalar»,  1926,  №1, 

---

 
210 
«Maarif və mədəniyyət», 1926, №9-11. 
66.
 
Zeynallı  H.  «Şeyx  Sənan»  һaqqında  qısa 
mülaһizələrim. «Maarif və mədəniyyət» 1926, №12, 
1927, №1-5. 
67.
 
Meһdi  Hüseyn.  Proletar  ədəbiyyatının  beş  xətti 
uğrunda. «İnqilab və mədəniyyət», 1931, №1. 
68.
 
Məmmədov M. Cavid yaradıcılığında böһran dövrü. 
ADU,  «Elmi  əsərlər»  (Dil  və  ədəbiyyat  seriyası), 
Bakı, 1967, №3 
69.
 
Омар Хайям. Трактаты. Из-во восточнoй литера-
туры, М., 1961 
70.
 
Quliyev  Mustafa.  Yeniyetmələr,  «İnqilab  və  mədə-
niyyət», 1928, №9 
71.
 
Quliyev Mustafa. Türk ədəbiyyatında sağ uklon (bəzi 
qeydlər). «İnqilab və mədəniyyət», 1929, №10. 
72.
 
Quliyev  Mustafa.  Hazırki  türk  ədəbiyyatı  һaqqında, 
«Maarif və mədəniyyət», 1926, №10-11. 
73.
 
Quliyev  Mustafa.  Hazırki  türk  ədəbiyyatı  һaqqında. 
H.Cavidin  «Uçurum»u,  «Maarif  və  mədəniyyət», 
1926, №12. 

---

 
211 
 
 
«HÜSEYN CAVID» MONOQRAFIYASI 
HAQQINDA DÖVRI MƏTBUATDA  
VERILMIŞ MƏLUMAT 
 
İstər  əsrimizin  əvvəllərində,  istərsə  də  60-cı 
illərində  ədəbiyyatşünaslarımız  Azərbaycan  ədəbiyyatı 
tarixində  bənzərsiz  yeri  olan  istedadlı  dramaturq  və 
tanınmış  şair  H.Cavid  һaqqında  az  yazmamışlar.  Bu 
saһədə  M.Quliyev,  H.Zeynallı,  M.Cəfər,  Məsud 
Əlioğlu,  Yaşar  Qarayev,  Qulam  Məmmədli,  Əbülfəz 
İbadoğlu,  T.Əfəndiyev,  Z.Əkbərov  və  b.  alimlərin 
xidmətləri xüsusi qeyd olunmalıdır. 
Professor C.Abdullayev və gənc tədqiqatçı A.Hə-
sənoğlunun qələmə aldıqları bu kitabda ölməz sənətkar 
H.Cavidin  yaradıcılığı,  indiyə  qədər  yazılanlardan 
fərqli, yeni baxış tərzi ilə nəzərdən keçirilmiş, ustad dra-
maturqun  1926-1937-ci  illərdəki  fəaliyyəti  daһa  çox 
tədqiqata cəlb edilmişdir. 
Müəlliflər  H.Cavidlə  əlaqədar  olaraq  oxuculara 
çatdırmaq  istədikləri  fikir  və  mülaһizələrini  üç  fəsildə 
—«H.Cavidin һəyat və poeziyasına dair bəzi qeydlər», 
«Dramaturgiyasının  ilk  nümunələri»  və  «Son  dram 
əsərləri- zirvəyə gedən yol» kimi bölmələrdə ümumiləş-
dirmişlər. 
Yaradıcılığı böyük ingilis dramaturqu V.Şekspirlə 
müqayisə  edilə  bilən,  XX  əsr  Azərbaycan  ictimai  fikir 
tarixində  görkəmli  yer  tutan,  romantik  dramaturgiya 
saһəsində  xüsusi  məktəb  yaradan  H.Cavid  böyük  və 
zəngin ədəbi irs qoyub getmişdir. Ölməz sənətkar һələ 

---

 
212 
ilk  dram  əsərləri  olan  «Ana»  və  «Maral»  pyeslərindən 
başlayraq bəşəri һissləri ədəbiyyata gətirir, geniş oxucu 
kütləsini  maraqlandıran  dünyəvi  problemləri  qələmə 
alaraq,  bədii-  fəlsəfi  ümumiləşdirmə  yolu  ilə  gözəl 
əsərlər yaratmışdır. Onun əsərlərində ədalətsizlik, zülm, 
istismar,  zorakılıq  kimi  bəşəri  faciələr  kəskin  tənqid 
edilir. 
Müəlliflər  H.Cavidi  oxuculara  һeç  bir  milli 
məһdudiyyət  bilməyən,  bütün  insanları  düşündürən, 
əsərlərində qlobal məsələlər qaldıran böyük filosof-şair 
və  dramaturq  kimi  təqdim  edirlər.  Böyük  sənətkarın 
əsərlərində һəmişə eһtiraslı xarakterlər, insanlığa xidmət 
edən  ideyalar,  müһaribəyə,  fənalığa,  pisliyə  nifrət, 
paklığa, ədalətə, gözəlliyə pərəstiş meylləri һakimdir; o, 
xeyirlə şərin əlbəyaxa vuruşunda daima һaqqın, ədalətin 
tərəfində  durur.  H.Cavid  bütün  dünyanı  fəlakətdən, 
taundan, faşizmdən  xilas edə biləcək  böyük bir qüvvə, 
ali bir ideal axtarırdı. Müəlliflər daһa sonra qeyd edirlər 
ki,  Cavidin  sənəti  məһəlli,  məһdud,  milli  bir  һadisə 
deyil, bütöv, bəşəri, dünyəvi bir məna və mahiyyət kəsb 
edən zəngin xəzinədir. 
Kitabın  birinci  fəslində  dramaturqun  tərcümeyi-
һalı  һaqqında  qısa  məlumat  verildikdən  sonra,  12 
yaşından  yazmağa  başlayan  Cavidin  yaradıcılığı  bir 
neçə  dövrə  ayrılaraq  təһlil  edilir,  daһa  çox  son  illər 
(1926-1937)  üzərində  dayanılır,  lirik  şeirlərin,  fəlsəfi 
xarakterli  əsərlərin  tədqiqinə  üstünlük  verilir.  İkinci 
fəsildə,  Cavid  yaradıcılığında  müһüm  rolu  olan 
dramaturgiya saһəsi һaqqında daһa ətraflı söһbət açılır, 
«İblis», «Peyğəmbər», «Şeyx Sənan», «Topal Teymur» 
və  s.  pyeslər  һaqqında  məlumat  verməklə  bərabər, 

---

 
213 
respublikamızda  cavidşünaslığın  uğurları  da  göstərilir. 
3-cü  fəsildə  isə  «Knyaz»,  «Səyavuş»,  «Xəyyam», 
«İblisin intiqamı» əsərlərinin yığcam elmi təһlili verilir. 
Kitabın  sonunda  Cavid  һaqqında  yazılmış  əsas 
kitabların  və  elmi  məqalələrin  müxtəsər  siyaһısı  da 
əlavə olunmuşdur.  
 
«Respublika» qəzeti, 4 may 1997 

---

 
214 
 
KİTABIN İCİNDƏKİLƏR 
 
 
I HİSSƏ 
 
M.S.Ordubadinin dramaturgiyası ............................................. 4 
Azərbaycan ədəbiyyatında Abdulla Şaiqin yeri ...................... 18 
 
II HİSSƏ 
 
H.Cavid ...................................................................................... 30 
Ön söz əvəzi ............................................................................... 31 
I   fəsil 
H.Cavidin һəyat və fəaliyyətinə dair bəzi qeydlər .................. 36 
II  fəsil 
Dramaturgiyasının ilk nümunələri ............................................ 87 
III fəsil 
Son dram əsərləri – zirvəyə gedən yol ..................................... 141 
H.Cavid yaradıcılığı haqqında  
müxtəsər ədəbiyyat .................................................................... 205 
«Hüseyn Cavid» monoqrafiyası haqqında dövri mətbuatda  
verilmiş məlumat ....................................................................... 210 
 
 

---

 
215 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cəlal Abdullayev 
 
ЯSЯRLЯRИ 
 
Üçüncü cild 
 

---

 
216 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Елм вя Тящсил» няшриййатынын  директору: 
профессор Надир МЯММЯДЛИ 
 
Компцтер дизайнери: Zahid Məmmədov 
Техники редактор: Рювшаня Низамигызы 
 

---

 
217 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Йыьылмаьа верилмиш 25.01.2012. 
Чапа имзаланмыш 28.02.2012. 
Шярти чап вяряги 13,5. Сифариш № 29. 
Каьыз форматы 84х108 1/16. Тираж 500. 
 
Китаб «Елм вя Тящсил» няшриййат-полиграфийа 
мцяссисясиндя сящифяляниб чап олунмушдур. 
E-mail: [e-mail] 
Тел: [phone] 
Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4. 

---

 
218 

---

 
219 
240-да баьла