Chakana savdoda tovar muomalalarining hisobi va auditi
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| rejalashtirish
Chakana savdo korxonalariga tovarlarni olib kelish va xaridorlarga yetkazib berish bilan bog’liq bo’lgan sarflar va xarajatlar: boshqaruv xarajatlari, mahsulot sotish xarajatlari va boshqa umumxo’jalik xarajatlari davr xarajatlari deb tushuniladi - bu savdoda muomala xarajatlari deb yuritiladi. Davr xarajatlarini tekshirish, ularni tarkibini to’g’ri aniqlashdan boshlanadi. Chunki ba’zida ishlab chiqarishga ta’lluqli xarajatlar davr xarajatlari tarkibida hisobga olinishi zarur bo’lgan xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shilib ketishi mumkin. Bu esa ishlab chikarish tannarxini o’zgartirishga olib keladi. Auditor davr xarajatlar tarkibidagi soliqqa tortiladigan davr xarajatlariga alohida ahamiyat berishi zarur. Auditor boshqaruv apparatini saqlash xizmat safari uchun ajratilgan mablag’larni maqsadga muvofiq va samarali ishlatilishini aniqlaydi. Davr xarajatlari rejasi mavjudligi aniqlab, bu reja haqiqiy xarajatlar har bir modda bo’yicha taqqoslanib kamchiliklar aniqlanadi. Boshqaruv xodimlarga ta’lluqli bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari rejaga qaraganda farq qilsa auditor bu holatlar soni o’zgarishi, shtat jadvalida tasdiqlangan lavozim maoshlarni haqiqiy maoshlar bilan muvofiqligini tekshiradi. Ma’muriy ahamiyatga ega asosiy vositalar (bino, inshoat va xokazo)ni saqlash va ta’mirlash xarajatlari tekshirilganda energiya xarajatlari normalari, isitish, yoritish, amortizatsiya xarajatlari ko’rib chiqiladi. Davr xarajatlariga ta’lluqli turli nobudgarchiliklar va zararlarini auditor sinchiklab tekshirishi lozim, chunki bunday zararlardan korxona soliq to’lashi lozim. Bunday zararlarga shartnomalarini shartlarini buzganligi uchun jarimalar, penya va boshqa sanktsiyalar, shuningdek yetkazilgan zararlarni qoplash uchun xarajatlar: daromadni yoki boshqa soliqqa tortish ob’ektni yashirganlik (kamaytirib ko’rsatganlik) uchun jarimalar; davo muddati o’tib ketgan debitorlik qarzlar va 48 boshqa undirilishi dargumon bo’lgan qarzlarni hisobdan chiqarish bo’yicha zararlar va hokazolar kiradi. Mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlarni tekshirish ushbu mahsulotni o’rash, saqlash, tashish xarajatlari me’yor chegarasidan chiqmasligi, ularni to’g’ri rasmiylashtirish va hisobga olishni aniqlashdan iboratdir. «SHAXRABONU MADINA SAVDO» MCHJ korxonasiga xaridorlar tomonidan talab yuqori bo’lgan hamda kundalik is’temol tovarlar olib kelinishi kerak. Talab past bo’lgan tovarlar omborga olib kelinsa, omborlarni tovarlar bilan to’lib yotishi, savdodagi mablag’larni sekinlik bilan aylanishi natijasida moliyaviy ahvolni murakkablashishga olib kelishi mumkin. Tekshirish davrida xaridorlar bilan tuzilgan shartnomalar, ma’lumotlari tovarlarni omborga olib kelish dasturi bilan muvofiqlashtirilganligi aniqlanadi. Tekshirish jarayonida tovarlarni yetkazib berish bir me’yorda amalga oshirilishi aniqlanadi. Savdo korxonasi orqali tovarlarni xaridorlarga yetkazib berish buxgalteriya hisobi hujjatlarida to’g’ri rasmiylashtirilganligiga, shu bilan birga naqd pulga sotilgan savdo tushumlarga ahamiyat beriladi. Ayrim xollarda omborlarda tovarlarni yetishmasligi kamomad chiqish xollari ham uchrab turadi. Bunday hollarda mas’ul shaxslar tovarlarni omborlarda saqlanishi bo’yicha soxta tilxatlar yoki boshqa hujjatlar rasmiylashtiriladi. Auditor auditni taxmin qilinayotgan ko’lami va o’tkazish tartibini bayon etgan holda, auditning umumiy rejasini ishlab chiqishi va rasmiylashtirishi lozim. Audit dasturini ishlab chiqishda qo’llanma bo’lib xizmat qilishi uchun, audit umumiy rejasining hujjatli aks ettirilishi yetarli darajada batafsil bo’lishi kerak, bunda uning aniq shakli va mazmuni sub’ekt kattaligi, auditning murakkabligi hamda auditor qo’llayotgan aniq uslubiyat va texnologiyaga bog’liq. Auditor auditning umumiy rejasini ishlab chiqishda ko’rib chiqishi talab qilinadigan masalalar quyidagilar: Biznesni bilishlik: sub’ekt biznesiga ta’sir ko’rsatuvchi umumiy iqtisodiy omillar va tarmoq xususiyati; 49 sub’ektning, uni biznesining moliyaviy-xo’jalik faoliyati va hisoboti natijalarining, jumladan oldingi audit o’tkazilgan paytdan sodir etilgan o’zgarishlarning muhim tavsiflari; sub’ekt rahbariyati kasbiy xabardorligining umumiy darajasi. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini tushunish: sub’ekt tomonidan qabul qilingan hisob siyosati va ushbu hisob siyosatidagi o’zgartirishlar; buxgalteriya hisobi va audit standartlarining ta’siri; auditor tomonidan buxgalteriya hisobi va audit tizimlariga oid bilimlar to’plami hamda nazorat test so’rovlari va mohiyati bo’yicha muolajalarga talab qilinadigan tegishli e’tibor qaratish. Muhimlik va auditorlik riski: ajratib bo’lmaydigan risk va nazorat riskining kutilayotgan baho berish hamda auditning muhim bo’limlarini solishtirish; audit maqsadlari uchun muhimlik darajalarini belgilash; muhim noto’g’ri aks ettirishlar mavjudligining ehtimoli, oldingi davrlar tajribasi yoki tovlamachilik shular jumlasidan; buxgalteriya hisobining murakkab javhalarini solishtirish. Muolajalar tavsifi, muddati va hajmi: auditning aniq bir bo’limlariga urg’u berish ehtimoli; axborot texnologiyaning auditga ta’siri; ichki audit xizmatining ishi va tashqi audit muolajalariga uning taxmin qilinayotgan ta’siri. Auditor auditning umumiy rejasini amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan, rejalashtirilgan auditorlik tekshiruvlarining tavsifi, muddati va hajmini belgilovchi audit dasturini ishlab chiqishi va hujjatli rasmiylashtirishi lozim. Audit dasturi auditda ishtirok etayotgan auditor yordamchilari uchun yo’riqnomalar to’plami hamda ishni tegishli ravishda bajarilishi va aks ettirilishi yuzasidan nazorat qilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, audit dasturi auditning har bir bo’limi bo’yicha belgilangan vazifalar va auditning turli jabhalari yoki muolajalariga 50 ajratilgan soatlar miqdori ko’rsatilgan vaqt byudjetidan iborat bo’lishi mumkin. Audit dasturini tayyorlash jarayonida, auditor ajralmas risk va nazorat risklari aniq baholanganligini hamda mohiyati bo’yicha muolajalar bilan ta’minlanadigan kerakli bo’lgan ishonchlilik darajasini ko’rib chiqishi lozim. Auditning dasturi audit rejasining rivojlanishi hisoblanib, tekshiruvning har bir aniq bo’limi uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalar ro’yxatidan iboratdir. Auditorlik dasturlar quyidagi ikki turda bo’ladi: 1) korxona ichki nazorat tizimi to’g’risida ma’lumot to’plash uchun muolajalardan tarkib topgan nazorat testlari dasturi; 2) bevosita schyotlardagi qoldiqlar to’g’risida ma’lumot to’plash uchun muolajalardan tarkib topgan schyotlardagi qoldiqlarni tekshirish dasturi. Auditorlik dasturi quyidagi omillardan tarkib topgan: 1) auditorlarning ishlash jadvali. Jadval auditorlik xulosasini tayyorlash uchun tekshiruv davrida to’plangan materiallar va boshqa hujjatlarni tayyorlash va taqdim etish chegaralangan muddatlarini belgilaydi. Jadvalni tuzish paytida, foyda olishni ta’minlash maqsadida, olishga mo’ljallangan haqning hisobga olgan holda va uning doirasida, tekshiruvning alohida turlari va bo’limlarini tekshirish uchun saflanadigan vaqt masalasi hal etiladi; 2) batafsil muolajalar. Audit dasturi yozma ravishda tayyorlanadi. Dasturlar auditorlik tekshiruvi rejasini amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan barcha muolajalar hamda tekshiruvning har bir bo’limi bo’yicha maqsad va vazifalar mufassal yoritiladi; 3) audit bo’yicha ishni nazorat qilish. Dasturda tekshiruvga yuborilgan auditorlik guruhining barcha a’zolari ular zimmasiga qo’yilgan talablarni bilishligi nazarda tutiladi. U bir vaqtning o’zida auditorlik guruhdagi kichik auditorlar va assistentlar topshiriqlarni qay darajada bajarayotganligini nazorat qiluvchi asosiy hujjat hisoblanadi; 4) xodimlar. Dasturda auditorlik tekshiruvini o’tkazish uchun kerakli bo’lgan xodimlar 51 soni, ular ishining hajmi va mazmuni belgilanadi. Odatda auditni asosiy auditor, auditor yordamchilari va assistentlaridan iborat guruh amalga oshiradi. Moliyaviy hisobot moddalari to’g’riligini tasdiqlash maqsadida miqdoriy xatolar va kamchiliklarni tekshirish uchun operatsiyalar testlari ishlab chiqiladi. Ushbu testlarni o’tkazishda quyidagilar aniqlanadi: operatsiyalarni amalga oshirish uchun tegishli ruxsatnoma mavjudligi; jurnallar va tahliliy hisob daftarlarida o’tkazmalar to’g’ri berilganligi va natijalar to’g’ri jamlanganligi; Bosh kitobga ma’lumot to’g’ri chiqarilganligi. Auditning umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga, shuningdek, o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi kerak. Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi kerak. Tahliliy rusum-qoidalarning murakkabligi, hajmi va o’tkazish muddatlarini auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya hisoboti ma’lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi kerak bo’ladi. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi tavakkalchiligini (nazorat riskini) baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto’g’ri axborotni aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-dalillarining yetarli miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning ishonchliligi xususida yetarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit hajmini tegishli tarzda tuzatishi kerak bo’ladi. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti 52 moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan jiddiylik va auditorlik tavakkalchiligi uchun maqbul darajasini belgilashi kerak. Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob axborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash imkonini beradi. Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb hisoblasa, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati bilan audit umumiy rejasi va dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda auditorlik tashkiloti umumiy reja va dasturda aks ettirilgan usullarni tanlashda mustaqil hisoblanadi, lekin o’z ishining natijalari uchun mazkur umumiy reja va mazkur dasturga muvofiq to’liq mas’uliyat his etadi. Auditorlik tashkiloti bajarayotgan rusum-qoidalarning natijalarini umumiy reja va dasturni tayyorlash paytida batafsil hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar auditni rejalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida ishlatilishi mumkin. Auditning umumiy rejasini tuzish. Umumiy reja audit dasturini amalga oshirishda qo’llanma bo’lib xizmat qilishi kerak. Audit rejasiga asosan audit dasturi tuziladi. Ushbu dasturda rejadagi vazifalarga yanada aniqliklar kiritilib bajaruvchilar o’rtasida taqsimlanadi. Dasturda audit ob’ektlari, ularni tekshirishda qo’llaniladigan va auditorlik xisbotini ta’minlaydigan “usullar”, auditorlarning ishchi hujjatlari keltirilgan bo’ladi. O’zining mazmun mohiyatiga ko’ra, auditorlik dasturi audit o’tkazish uchun uslubiy manba va nazorat vositasi bo’lib xizmat qiladi. Auditor audit o’tkazish jarayonida ayrim operatsiyalarni chuqurroq tekshirish zaruriyati kelib chiqsa, bunday hollarda audit dasturiga tegishli o’zgarishlar kiritiladi va qabul qilingan tartiblarga asosan hujjatlashtiriladi. Yuqoridagi audit rejasiga asosan quyidaga savdo korxonalarida muomala xarajatlari audit dasturi keltirilgan: 53 Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so’ng audit umumiy rejasi va dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga belgilangan tartibda viza qo’yilishi kerak. Auditning umumiy rejasi va auditning dasturi audit o’tkazish vaqtida lozim bo’lishiga qarab qaytadadan ko’rib chiqilishi lozim. Vaziyatlardagi o’zgarishlar yoki auditorlik muolajalarni bajarish paytida olingan ko’zda tutilmagan natijalarni hisobga olish uchun xizmat ko’rsatishning butun muddatida rejalashtirish uzluksiz amalga oshirib boriladi. Ahamiyatli o’zgartirishlarning natijalari hujjatli rasmiylashtirilishi lozim. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|