Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

809

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

1.Danışanın sözünü kəsməzlər (Atalar sözü) 

2.Hər oxuyan Molla Pənah olmaz (məsəl) 

Nümunələrdən  göründüyü  kimi,  feili  sifətlər  özündə  feilə  aid  formal  əlamətləri  (təsirlik,  təsdiq, 

növ) saxlasa da, eyni zamanda ismə məxsus əlamətləri qəbul etmişdir. Birinci cümlədə danışan sözü 

ismin yiyəlik halında işlənərək üçüncü növ təyini söz birləşməsi əmələ gətirmişdir. İkinci cümlədə isə 

feili sifət adlıq halındadır, müptəda funksiyasında çıxış etmişdir. 

Feili sifətlərə nisbətən feili bağlamaların substantivləşməsi az təsadüf edilən prosesdir və yalnız 

dilçilik  ədəbiyyatında  bu  qrup  sözlərdən  bəhs  edilir.  Məsələn,  1.açıb  feili  bağlamadır.  2.kökəlib 

zərflikdir və s. 

Bəzi  dillərdə  məsdərlər  ad  bildirmə  xüsusiyyətinə  (hərəkəty  adları)  görə  isimlərə  daxil  edilri. 

Azərbaycan dilində də məsdərlər feili adlandıran başqa bir şey deyildir. Digər təsriflənməyən formalar 

kimi, məsdər də özündə iki nitq hissəinin əlamətlərini ehtiva edir: isim və feil. İsmin xüsusiyyətlərini 

əks etdirməsi isə onun çox asanlıqla substantivləşməsinə səbəb olur. Bunun nümunələr də sübut edir. 

Məsələn,  

1.Yaşamaq yanmaqdır, yanasan gərək 

Həyatın mənası yalnız ondadır. 

2.Yenə yada düşdü bizim sənəmlər, 

getməyin binası hayıf ki yoxdur (Vafiq) 

Eyni fikirlər M.Hüseynzadə razılaşsa da, belə bir qənaətə gəlir ki, məsdərlər isim  kimi hallansa 

da,  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etsə  də,  qoşmalarla  işlənsə  də  isimlərin  tam  eyni  olmur.  Çünki 

məsdərlərdə isimlərdən fərqli feilə aid xüsusiyyətlər də vardır. Məsdərlər cəmlənə bilmir, isimlərdən 

fərqli olaraq məsdərlrə yalnız qrammatik şəkilçi qəbul edir, semantikasında hərəkət məzmunu vardır. 

Azərbaycan dilində feili sifətlər substantivləşməyə daha çox meyillidir.  

1.İşləməyən dişləməz. 

2.Çürümüşləri toplayıb atmaq məsləhətdir. 

3.Oxuyan  hər  zaman  oxuyur  –  kimi  nümunələrdə  feili-sifətlərin  substantivləşməsi  göz 

qabağındadır.  Bu  şəkilçilərlə  əmələ  gələn  sözlərin  feili  yoxsa  isim  olmasını  yalnız  cümlə  daxilində 

müəyyən etmək olar. Cünki bunlar ayrı-ayrı cümlələrdə müxtəlif  cümlə üzvü olduqları kimi, müxtəlif 

nitq hissələri də ola bilər. 

Göstərilən şəkilçilərdən başqa –dık, -dik, -duk, -dük (+mənsubiyyət şəkilçisi) şəkilçisi ilə düzələn 

feili sifətlər də ancaq tərkib daxilində feili-sifət hesab olunur, müstəqil işləndikdə isə isimlərə aid olan 

əlamətləri özündə əks etdirir: 

1.Gördüklərin eşitdiklərimdən daha maraqlı oldu. 

2.Sizin haqqınızda bildiklərimin hamısını söyləməyə məcburam. 

Azərbaycan  dilindən  fərqli  olaraq  ingilis  dilində  feili  sifətlərin  substantivləşməsinə:  cümlədə 

mübtəda, tamamlıq funksiyasında çıxış etməsinə rast gəlinir. 

Təsriflənən  feillərin  substantivləşməsi  zamanı  sözdə  feilə  xas  morfoloji  əlamətlər  formal 

cəhətdən özünü qorusa da, onlar funksiyasını itirmiş olur, qeyri-fəal, passiv lur. 

Məsələn, 

1.Bahadırı nə qədər axtarırdılarsa da, gördüm deyən olmadı. 

2.Hacının oğlu Ağaməcid Baharı gözünçıxdıya salmışdı. 

C.C.əfərovun  fikrincə,  feillər  uzun  müddət  təkrar-təkrar  substantivləşdikdə  bzəzn  feillik 

xüsusiyyətlərini itirərək ismə keçir. Yemək, söykənəcək, dursun və s. 

Q. Kazımov da ‘sürücü, bağlayıcı’ sözlərinin tamamilə ismə keçməsi fikrini qəbul edir. 

Həmin cəhəti S. Cəfərov da omonimləşmə kimi qiymətləndirmişdir. ‘Feillərdə müşahidə olunan 

bu  cür  omonimləşmə  prosesi  öz  mənşəyi  etibarilə  türk  dillərinin  inkişafının  ən qədim  dövrlərinə  aid 

olub, sözün müxtəlif mənaya ayrılması yolu ilə deyil, əksinə, öz mahiyyəti etibarı ilə bir vəhdət təşkil 

edən  əşya  və  hərəkət  məhfumlarına  məxsus  qədim  ifadə  fomasının  indiyə  qədər  mühafizə  olunması 

yolu ilə əmələ gəlmişdir’. 

R.Abdullayev oğuz qrupu türk dillərində feilin ismə keçidini gerçəkləşdirən ancaq -əcək, -mak, -

mək, -ğı (ki, qu, kü), -ış, ın və s. şəkilçilərin fəallığını qeyd etmişdir. 

 

 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

810

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ TÜRK MƏNŞƏLİ TERMİNLƏR 

 

Günel PAŞAYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Əlaqə və təsir nəticəsində sözlər bir dildən başqasına birbaşa və dolayısı ilə olmaqla iki yolla keçir: 

Ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində elə bir dil yoxdur ki, tamamilə öz sözlərindən ibarət olsun. İnkişaf 

prosesi getdikcə, yeni anlayışlar və məfhumlar yarandıqca, yeni sözlərin yaranması zəruri hal olur və 

bu  anlayışlar  öz  arealını  aşdıqca  adlarını  da  özləri  ilə  daşımalı  olurlar.  Çünki,  bir  çox  dil  bu  qədər 

sürətlə yaranan vasitə və anlayışları öz daxili imkanları hesabına adlandırmağa çətinlik çəkir və belə-

liklə, anlayışla birgə sözün də alınması prosesi baş verir. Təbii ki, söz dilə daxil olarkən müəyyən pro-

seslər keçməli olur, dilin qayda və qanunlarına tabe edilərək mənimsənilir. Bu prosesi keçə bilməyən 

və  mənimsənilməyən  sözlər  isə  “əcnəbi  söz”  statusunda  qalaraq  alınma  hesab  olunmur.  Alınmaları 

tədqiq edərkən məlum olur ki, bu proses çox geniş və tədqiqi vaxt aparan problemlərdəndir. Belə ki, 

alınmalar  mənşəyinə,  tarixinə,  alınma  yollarına  və  üsullarına  görə  müxtəlif  qruplara  bölünür  ki,  bu 

qrupların  hər  biri  haqqında  müxtəlif  fikirlər  vardır.    Alınmalar  zamanı  alınma  sözün  hansı  dildən 

götürülməsi də diqqəti cəlb edən məqamlardan biridir. Belə ki, alınmaları dilçilər məcburi, zəruri və 

könüllü olaraq qruplara bölmüşlər. Tezisdə “könüllü alınma”lar adlanan qrup üzrə danişacağıq. Belə 

ki,  bu  prosesdə  dilə  təsir  və  zərurət  problemi  yoxdur,  müxtəlif  səbəblərdən  bəzi  dillərdən  sözalma 

prosesi  baş  verir  ki,  bu  hadisə  “könüllü  alınma”  prosesi  adlanır.  Bu  zaman  əsasən  daha  çox  nüfuza 

malik  və  qarşılıqlı  əlaqədə  etnosla  yaxın  münasibətlərdə  olan  xalqlara  üstünlük verilir. Məsələn, son 

illər  Azərbaycan  dili,  əsasən,  türk  dilindən  sözlər  alır.  Müstəqillik  dövründə  Türkiyə  ilə  əlaqələrin 

güclənməsi,  dillərin  mənşə  eyniliyi  və  bu  dillərin  bir-birinə  yaxınlaşması  prosesi  terminalmaya  da 

böyük təsir göstərir. Azərbaycan dilinin 70 il əsarətdə olması bizi qismən də olsa öz dil kökümüzdən 

uzaqlaşdırsa da, bu gün Azərbaycan dili bir çox sahələrdə türk dilindən terminalmaya  meyillidir  və 

bu proses artıq öz nəticəsini verməkdədir.  Bunu aşağıdakı nümunələrlə izah etməyə  çalışacağıq.  

«Desimal» termini Azərbaycan kompüter terminologiyasında «desimal» kimi işlədilmişdir. Türk 

dilində  bu  termin  «ondalıq»  şəklində  olmuşdur.  Azərbaycan  dilində  kompüter  terminlərinin  nizama 

salınması  prosesində  termin  «onluq»  kimi  qəbul  edilmişdir.  Yalnız  Exsel  proqramında  «desimal» 

variantı saxlanmışdır. 

Kompüter  terminologiyası  ilə  bağlı  türk  dilində  Azərbaycan  dilinə  bir  çox  terminlər  daxil 

olmaqdadır.  Doğrudur,  bu  terminlərin  Azərbaycan  dilinə  keçməsinin  rəsmiləşməsi  üçün  müvafiq 

terminlərin  Terminologiya  Komitəsi  tərəfindən  təsdiq  edilməsini  tələb  edir.  Buna  baxmayaraq  türk 

dilindən  yeni  alınma  terminlərin  müəyyən  qismini  nəzərdən  keçirmək  lazım  gəlir.  Qeyd  olunan 

terminlər kompüter terminlərinə aid internetdə yerləşdirilmiş izahlı lüğətdən seçilmişdir. 

C DRIVE – C sürücü. C DRIVE: Kompüter üzərində ol/tapılan sabitdisk  sürücülərindən ilkinə 

verilən  addır.  C  sürücüsü  ümumiyyətlə  əməliyyat  sistemini  qurmaq  üçün  istifadə  edilən  diskdir. 

Kompüter C sürücüsündən açılan və qurulan proqramları C sürücüsü üzərində saxlayar. 

Axtar/ara  yaddaşı/  CACHE  MEMORY:  Axtar/ara  yaddaşı  verilən  addır.  Bu  yaddaşlar  yüksək 

daxilolma/müraciət sürətinə sahibdirlər. Yaddaş tiplərinin hamısı eyni xüsusiyyətə sahib deyil. 

Hələ  80-cı  illərin  sonlarında  vətəndaşlıq  hüququ  qazanmayan  sözlər  kimi  qəbul  edilən  deyim 

(ifadə), ilişgi (əlaqə), uyarlıq (harmoniya), bilgi (məlumat), bənzərsiz (unikal), yaxud yenə də həmin 

illərin  ədəbi  dilində  paralel  işlənən  ifadələr  kimi  tədqiq  edilən  baxım-nöqteyi-nəzər,qaynaq-mənbə, 

toplu-məcmuə,  bəlli-məlum,  örnək-nümunə,  araşdırma-tədqiqat,  anlam-məna  sözləri  indi 

Azərbaycan dilində işləkdir. 

Türk dilindən və ya türk dilinin təsiri ilə Azərbaycan dilində işlənməyə başlayan bəzi terminlərin 

izahını verməyə çalışaq. 

Say.  Azərbaycan  dilində  ədəd,  rəqəm,  miqdar,  kəmiyyət  və  dayaz  yer  mənalarında  işlənir. 

Müstəqillik  illərində  mətbuat  sahifələrində  nömrə  anlamında  işlədilir.  İşgüzar  üsluba  aid  termindir. 

Yeni mənada dilə gətirilməsi latın mənşəli nömrə (numerus-ədəd) sözünün mənşəcə dilin öz sözü ilə 

əvəz edilməsi ilə bağlıdır. 

---