Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- XV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ VƏ XƏLQİLİK Aynur QƏDİMALIYEVA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
807 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan XV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ VƏ XƏLQİLİK Aynur QƏDİMALIYEVA Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti aynur_familqizi@rambler.ru AZƏRBAYCAN Ədəbi dilimizin inkişaf tarixində xəlqilik anlayışı klassiklərimizin doğma ana dilini sevərək əsərlərində xalqın ruhu ilə xalqın dilini bir araya gətirmək, vəhdətdə götürməkdir. B.Vahabzadənin təbirincə desək, “Xəlqilik yalnız sadə yazmaqdan, xalqın yaratdığı folklor xəzinəsindən istifadə etməkdən ibarət deyildir” (4, 75). Sənətkar xalqın dilinə, ruhuna, yaradıcılığına söykəndikdə xalqın qəlbinə girmək üçün daha asan yol tapır və dillər əzbəri olur. Hətta xalq onun yazdıqlarını göz bəbəyi kimi qoruyaraq nəsillərdən-nəsillərə ötürərür, xalqın malına, sərvətinə çevrilməsinə zəmin yaradırdı. Yaşadığı dövrdən, çətinliklərdən asılı olmayaraq hansı sənətkarlar bütün varlığı ilə mənsub olduğu xalqın dilinə və ruhuna bağlıdırsa, onlar sənətin bütün zirvələrini fəth edərək minilliklər keçsə də, xalqın qəlbində yaşayırlar. İstər ədəbiyyat tariximizdə, istərsə də ədəbi dil tariximizdə bütün klassiklərimizin, söz ustadlarımızın yaradıcılıq yolu bu ana xətt üzrə inkişaf etmişdir. O cümlədən, XV əsrdə yazıb yaratmış sənətkarlarımızın da yaradıcılıq yoluna nəzər salsaq, eyni mənzərənin şahidi olarıq. XV yüzilliyin əvvələrindən başlayaraq ana dilimizin inkişafında, onun saflığının qorunub saxlanılmasında, lüğət tərkibinin zənginləşməsində, ədəbi-bədii dilimizin yüksək mövqeyə qalxmasında həmin dövrün klassiklərinin rolu böyükdür. Belə ki, Əfsəhəddin Hidayət, Kişvəri, Xətai Təbrizi, Rövşəni, Gülşəni, Şirazi, Həqiqi, Həbibi və digər ədiblərimiz əsasən ana dilimizdə yazmaqla Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında zəngin, keyfiyyətli bir mərhələnin yaranmasına xidmət etmişlər. Sadə, aydın, mənası hamı tərəfindən başa düşülən canlı dil faktlarından istifadə edilərək dövrün dilini daha da xəlqiləşdirmişlər. Xalqın danışıq dilində, həyat tərzində geniş istifadə olunan leksik vahidlərin ədəbi dildə ustalıqla işlədilməsi, əsl Azərbaycan sözlərinin aparıcı olması bir daha onu təsdiqləyir ki, sənətkarlar doğma ana dilinin söz xəzinəsinə dərindən bələd olmuş və daima faydalanmışlar. XV əsr ədəbi dilimiz başqa bir səciyyəvi cəhəti ilə diqqəti cəlb edir. Bu dövrdə Qazi Bürhanəddindən gələn ənənəyə əsasən, qüdrətli söz ustaları ilə yanaşı, şahların, sultanların da öz doğma ana dilində gözəl əsərlər yaratmaları, xalq dili ilə xalq ruhunu vəhdətdə götürmələri dövr üçün xəlqilik prinsipini daha da dərinləşdirirdi. T.Hacıyevin fikrincə, bu işin faydası yalnız o deyil ki, dövlət başçısı bədii yaradıcılıqla məşğul olduğundan onda humanist meyillər yaranır, müəyyən dərəcəyə qədər demokratizm aşkar olur. İşin başqa tərəfləri də var: ana dilində yazan sənətkarlar himayə olunurlar; hökümdarın ana dilində yazdığını görən şairlər Azərbaycan dilində yazmağa xüsusi cəhd göstərirlər. Belə bir imkan Azərbaycan dili poeziyasının auditoriyasını böyüdür. Azərbaycan dili əvvəllər saraya pəncərədən-bacadan süzülürdüsə, indi isə geniş qapıdan daxil olur (2, 238). XV əsrdə belə bir tarixi hadisə Qaraqoyunlu hakimi Mirzə Cahan şahın adı ilə bağlıdır. O, “Həqiqi” təxəllüsü ilə şeirlər yazmış, Azərbaycan dilində “Divan” yaratmış və üslubuna görə Nəsimi ənənəsini davam etdirmişdir. XV əsr ədəbi-bədii dilimizin sadəliyi, doğmalığı, kövrəkliyi daha çox diqqəti çəkərək, özündən əvvəlki və sonrakı dövrlərdən seçilir. H.Araslı yazır: “Çox maraqlıdır ki, XV əsr şairlərinin dilindəki sadəlik XVI əsr sənətkarlarından fərqlənir” (1, s.314). Şübhəsiz ki, bunun səbəbi XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin yad ünsürlərdən xilas olaraq, ümumxalq dilinə arxalanması və öz kökünə bağlanmasından irəli gəlirdi. Həmin dövrə qədər danışıq dilində mövcud olub, ancaq məlum səbəblərdən yazıda əksini tapmayan qrammatik göstəricilərin, ifadə vasitələrinin yazı dilinə keçməsi ədəbi dilin canlı danışıq dili əsasında inkişafına təkan verirdi. Məqsədimiz XV əsr yazılı abidələrimizdə geniş şəkildə işlədilən, eyni zamanda xalq yaradıcılığından, xalq ruhundan süzülüb gələn dil faktlarını abidələrdən seçib bir araya getirməklə xalq düşüncəsini, mənəviyyatını əxz etmək və minilliklərdən süzülüb gələn dilimizin sadəliyini, gözəlliyini vurğulamaqdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
808 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibində rast gəlinən qədim türk mənşəli sözlərin geniş işləkliyi, zənginliyi müşahidə olunur: ağmaq – qalxmaq, alu – axmaq, dəli, aymaq – söyləmək, çizgin- mək – dönmək, çələb – Tanrı, dərilmək – yığılmaq, dün – gecə, dəvləngəc – sarıköynək, ergürmək – çatdırmaq, əsən – sağ-salamat, əkşi – turş,əsrük – sərxoş, ətmək – çörək, küpə - sırğa, sağış – hesab, sayru – xəstə, onarmaq – sağalmaq, pürlənmək – tumurcuqlanmaq, tutuq – pərdə, tütün – tüstü, ülü – pay, us – ağıl, uvaq – balaca, uçmağ – cənnət, tamu – cəhənnəm, yancuq – pul qabı, yavuz – qəddar, yasağ – qanun və s. Bu leksik vahidlərin bir qismi zaman keçdikcə dilimizdən arxaikləşərək izsiz yox olmuş, digər qismi müasir ədəbi dildən çıxaraq dialekt və şivələrimizdə işləkliyini qorumuşlar. Fikri yığcam şəkildə, sadə dillə çatdırmaq, atalar sözlərinə, aforizmlərə, xalq deyimlərinə üstünlük vermək, cinaslardan məharətlə istifadə etmək o dövr şairlərinin yaradıcılığının xəlqiliyini, təbiiliyini daha da artırırdı. Kişvəri “Divan”ından seçilən nümunələrə nəzər salaq: Xəlq der ki, ol vəfasuzdur bir özgə yar dut,
Mən kim, ərirəm yüzüni görgəc nə əcəbdür, Kim gördi ki,bir yerdə ola atəş ilə mum (3, 56) Şami-hicrin sonrəsi sübhi-vüsal irür, bəli, Hər enişə bir yoxuşdur, bir yoxuşə bir eniş (3,32) və s. Yuxarıdakı nümunələrdə verilən “Ağrımaz barmağa əski sarə bilmən”, “Kim gördi ki,bir yerdə ola atəş ilə mum”, “Hər enişə bir yoxuşdur, bir yoxuşə bir eniş” atalar sözləri bu gün də müasir Azərbaycan dilində azacıq fonetik dəyişikliyə uğrasa da, işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Kişvəri yaradıcılığını izləyərkən belə nəsihətamiz atalar sözlərinə, məsəllərə tez-tez rast gəlinir. Bu da şairin dilinin canlı danışıq dili əsasında formalaşdığını bir daha vurğulayır. Bu baxımdan, XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin leksik tərkibini araşdırarkən ümumxalq dilinə xas olan sadəliyi, doğmalığı, ahəngdarlığı görmək mümkündür. Abidələrdə rast gəlinən lüğət vahidlərinin əksəriyyəti müasir ədəbi dilimizdə işlənsə də, sonrakı inkişaf mərhələlərində bir qismi tamamilə istifadədən qalmış, digər qrupu isə dialekt və şivələrimizdə qorunmuşdur. XV əsr ədəbi-bədi dilimizdə xalq ifadələrinin, deyimlərin leksik tərkibi də dil baxımdan maraq doğurur.
ADPU mahmudova.mehriban@list.ru AZƏRBAYCAN
Feillərin substantivləşməsi prosesi sifət və saylarda olduğu qədər intensiv olmasa da, yenə Azərbaycan dili üçün xarakterik bir hadisədir. Dünya dillərinin hər birində feil özünəməxsusluğu zənginliyi ilə digər söz qruplarından fərqlənir. Belə fərqli cəhətlərindən biri də feillərin substantivləşməsi məsləsidir. Məlumdur ki, feillər növ, inkarlıq, təsirlik, tərz, təsriflənmə kimi kateqoriyalara malikdir. Həmin kateqoriyalar substantivləşmə prosesində mühüm rol oynamır. əksinə, bu zaman öz təsir qüvvəsini mühafizə edir. Substantivləşmə feillərdə feillik xüsusiyyəti bu kateqoriyalar əsasında daha da qüvvətlənir, saxlanılır. C. Cəfərovun da qeyd etdiyi kimi feilin təsriflənən, həm də təsriflənməyən formaları substantivləşməyə məruz qala bilir. Lakin təsriflənən formalara nisbətən təsriflənməyən formalar substantivləşməyə daha çox meyyllidir. İlk növbədə, feili sifətlərdə sifətə məxsus cəhətlər də özünü göstərdiyi üçün sifətlərdəki substantivləşmə xüsusiyyəti də bu sözlərdə özünü daha çox göstərir. Bütün sifətlər kimi çox asanlıqla isimlərşir və cümlənin müxtəlif üzvləri olur. Eyni qayda ilə feili sifətlər hərəkətlə bağlı əlaməti bildirdiyi və yanaşma əlaqəsində olduğu sözü (ismi) itirərkən, təyin olmaq xüsusiyyətini də itirir, aid olduğu sözün əlamətlərini daşımaq funksiyasını yerinə yetirməli olur. Substantivləşmə nəticəsində feili sifətlər mübtəda və tamamlıq ola bilir, isim kimi hallanır, cəmlənir, mənsubiyyətə görə dəyişir. Məsələn, Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|