Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

831

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

3.Mətn üzvlənməsində kompozisiya və fikrin, mənanın qarşılıqlı əlaqəsi, münasibəti. 

4.Struktur  əlaqəlilik  nöqteyi  -nəzərindən  mətndəki  abzasların  təhlili.  Mətndə  substitusiya, 

referensiya və təkrarlar. 

5.Semantik əlaqəlilik (koqerentlik) baxımdan mətnin abzaslarının təhlili. Abzasın mikrotema ilə 

qarşılıqlı münasibəti. Abzasın ümumi temasının təyini. 

6.Mətn komponentlərinin struktur realizasiyası. Nüvə modelin qurulması, hərəkət prosesində əks 

olunan  statik,  dinamik  nöqteyi-nəzərdən  xarakterstikası.  Nitqin  funksional  tiplərinin  təyini  (təsvir, 

nəqli, mühakimə (düşüncə, fikir). 

7. Dialoq vahidlərinin struktur və praqmatik marker (iştirakçıların danışığı, zaman, yer, danışığın 

predmeti) nöqteyi-nəzərindən təhlili. 

8. Dialoq replikalarının struktur və praqmatik təhlili. Distrubutiv (dil vahidlərinin paylanmasına 

söykənən  metod) modelin qurulması. Mətn cümlələrinin kommunikativ tiplərinin təyini ( nəqli, sual, 

əmr). 

9. Nitq aktı tiplərinin təyini, söyləmin illokutiv gücu. Söyləmin praqmatik modelinin qurulması. 

Praqmatik  modellə  qrammatik  modelin  qarşılıqlı  münasiəti. Vasitəli (dolayı)  nitq  aktının dərəcəsinin 

təyini. 

10.  Mətnin  struktur-semantik  modelinin  qurulması  (Mətn  vahidləri  və  onların  kommunikativ 

mahiyyəti,  səciyyəsi,  iyerarxik  münasibətlər,  mikrotemada  mərkəzi,  periferik  və  modal 

münasibətlərin-dolğunluq dərəcəsinin təyini). 

11. Mətndə nitq aktı distrubutiv zəncirin mətndə təqdimi, iyerarxiyanın, qarşılıqlı münasibətlərin 

üzə çıxması. Mətnin mikro və mikrostrunun praqmatik tərəfi. 

12. Mətnin informativ planı. 

13. Mətnin ideya planı. 

14. Mətnin praqmatik potensialı. 

 

15. Mətn nitq yaradıcılığı vahidi kimi (makronitq aktı) 

Bütövlük  (əlaqəlilik,  inteqrativlik,  koqerentlik)-  mətnin  qlobal  kateqoriyasıdır,  bu,  dilçilər 

tərəfindən yekdilliklə qəbul edilmiş, bu ad altında müxtəlif terminlərdən istifadə edilmişdir. 

İnteqrativlik-bu mətnin keyfiyyət sistemidir, mətn strukturunun bütün elementlərini oriyentasiya 

edir,  mətnin  məzmun  planını  təmsil  edir,  müəllif  intensiyasını  təşkil  edir,  onun  konkret  məqsəd  və 

motivlərini ifadə edir. 

Koqerentlik  mətndə  əlaqələrin  birliyidir.  Səbəb,  zaman,  məkan  və  başqa  linqvistik  əlaqələrin 

fonunda mətnin əsasını təşkil edən məzmun-semantik və koqnitiv struktur vahiddir. Mətndə semantik 

koqerensiya tematik inkişaf (propozisiya)-makrostruktur-semantik əlaqələr ardıcıllığı anlam konseptilə 

birləşən münasibətlər şəbəkəsini yaradır.  

Mətnə inteqrativ yanaşmanın özünəməxsus nəzəri əsasları vardır. Həmin nəzəri əsaslar obyektiv 

zamanla əlaqələnir. Mətndə zaman, məkan mənaları ayrı-ayrılıqda inteqrasiya olunur.  

N.S.Bolotnova qeyd edir ki, «mətndə bir-biri ilə münasibətdə, əlaqədə olan vahidlər bunlardır, bu 

ardıcıllıqdır: inteqrasiya-koqeziya-əlaqəlilik-retrospeksiya-prospeksiya». 

İ.V.Blauberq  mətnin  struktur-semantik  bütövlüyünün  olmasını  sistemlilmklə  əlaqələndirir. 

Sistemlilik mətnin məntiqi-semantik bütövlüyünü təmin edən əsas cəhətlərdəndir. 

İnteqrativlik mətnin nəzəriyyəsidir, onun bütövlüyüdür. İnteqrativlik- mətndə bütövlük prosesinin 

yaranması əlaqələrinin bir-birinə təsirinin nəticəsi olaraq meydana çıxır. 

İnteqrativliyin  mümkün  olan  müxtəlif  tipləri  mətndə  müxtəlif  janr-üslub  oriyentasiyasına 

malikdir,  bu  məsələlər  linqvistikada  hələ  geniş  öyrənilməyib.  İnteqrativliyin  psixolinqvistik  təbiəti 

kommunikantın  nitqdə  fikir,  məna  yaratma  aktivliyi  ilə  əlaqədardır.  Bu  baxımdan  bütövlük 

inteqrativliyin özündə, onun elementlərində və əsas əlaqədə özünü bir daha təsdiqləyir. 

 İnteqrativlik mətnin bütün elementlərini sintez edir, mətnin məzmun planını həyata keçirir, onu 

müəllif intensiyası ilə uyğunlaşdırır. 

Beləliklə,  mətnin  inteqrativ  təhlili-  təbii  olaraq  nəzəri  materialın  mükəmməl  mənimsənilməsini 

təmin edir, problemin təhlil olunacaq mərhələlərini nəzəri cəhətdən şərh və ifadə edir. 

 Mətnin  bütövlüyü  anlayışı  koqeziya  və  inteqrasiyanın  birliyindən  asılıdır.  Koqeziya-xəttidir, 

inteqrasiya-vertikal. İnteqrasiya prosesi mətnin bütövlüyünü təmin edir. Və həlledici, tamamlayıcı rol 

oynayır. Bütövlük- əlaqəlilik, inteqrativlik və koqerentlikdir. 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

832

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 Beləliklə,  inteqrasiyanın  (bitkinlik)  mürəkkəb  sintaktik  bütövlərin  təşkilində  əhəmiyyətli  rolu 

mövcuddur. İnteqrasiyanın köməyi ilə mətnin ayrı-ayrı komponentləri birləşərək tamamlanır, struktur-

semantik  cəhətdən  bütövləşir.  Mətnin  bütövlüyü  dedikdə,  onun  həm  qrammatik,  həm  də  semantik-

məntiqi tamlığı nəzərdə tutulur. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyü əsas sayılır və inteqrasiya məhz 

mətnin semantik baxımdan birliyini təmin elmiş olur. 

 

 

ZƏRİFƏ BUDAQOVANIN TƏRZ KATEQORİYASI                      

HAQQINDA   FİKİRLƏRİ 

 

Mətanət MEHDİYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dilçi-türkoloqlar  arasında  feilin  tərzləri  haqqında  müxtəlif  fikirlər  söylənilmişdir.  Bir  qrup 

dilçilər tərz kateqoriyası anlayışı altında, əsas etibarilə iş, hal və hərəkətin təkrar olunması, sürəkliliyi, 

davamlılığı, birdəfəliliyi, iş və hərəkətin hala çevrilməsi, hərəkətin istiqamətləri və s. kimi mənalarını 

ifadə etdiyini söyləmişlər. İkinci qrup dilçi-türkoloqların fikrincə, tərzlərlə əsasən, rus dilində olduğu 

kimi  iş,  hal  və  hərəkətin  bitməsi,  bitməməsi  və  başlanması  ifadə  edilir.  Onlar  feilin  tərzində  feilin 

zamanının da olduğunu qeyd edirlər. Çünki türk qrupuna daxil olan dillərdə iş, hal və hərəkətin bitib-

bitməməsi, əsasən, feilin zamanlarında ifadə olunur. 

Azərbaycan dilçiliyində feilin tərz kateqoriyasından ilk dəfə olaraq M. Xəlifəzadə bəhs etmişdir.  

M.Xəlifəzadə yazır ki, feildə hal və hərəkətin icra vəziyyətini bildirən cəhətlərə feilin tərzləri deyilir. 

Professor  Buludxan  Xəlilov  qeyd  edir  ki,    M.  Xəlifəzadə  tərz  kateqoriyasını  düzgün 

müəyyənləşdirməmişdir.  O,  əslində  tərz  kateqoriyası  ilə  feilin  zamanlarını  və  formalarını 

qarışdırmışdır.  Müəllif  müasir  Azərbaycan  dilində  tərz  kateqoriyasının  3  qaydada  əmələ  gəlməsini 

qeyd etmişdir. 

Sintaktik üsulla 

Ortaqlı şəkilçilərlə 

Xüsusi şəkilçilərlə 

Azərbaycan dilçiliyində feilin tərz kateqoriyası haqqında öz tutarlı , elmi fikirləri ilə diqqət çəkən 

alim Zərifə Budaqovadır. Onun 1953-cü ildə Moskvada “Müasir Azərbaycan dilində tərz kateqoriyası” 

mövzusunda  namizədlik  dissertasiyası  əyani  sübutdur.  Alim  feilin  tərz  kateqoriyasına  həsr  olunmuş 

Alma-Ata  müşavirəsində  də  fikir  ayrılığı  olduğunu  qeyd  edir.  Müəllif  bildirir  ki,  müşavirənin  bəzi 

iştirakçıları rus dilində olduğu kimi, türk dillərində bitmiş və bitməmiş növlərin olduğunu qəbul edir 

və bunların feili bağlama formasında olan əsas feillə birləşərək ifadə edildiyini göstərirlər. 

Dilçi-alim  qeyd  edir  ki,  türk  dillərində  ,o  cümlədən,  Azərbaycan  dilində  feilin  tərzləri,adətən, 

analitik üsulla ifadə olunur. Tərz birləşmələrinin tərkibində olan feili bağlama tərz birləşməsinin şərti 

olaraq “əsas feili”  ,  təsriflənən  feil tərzləri  köməkçi  feil  adlanır. Tərz  birləşməsi  tərkibində  əsas feil 

həmişə köməkçi feildən qabaq gəlir. 

Azərbaycan  dilindəki  bütün  feili  bağlamalar  tərz  birləşmələrinin    tərkibinə  daxil  ola  bilmir. 

Əsasən –ıb

4

//-yıb

4

, -araq

2

//-yaraq

2

, -a//ə;ya//-yə. Müəllif –ib

4

//-yıb

4

 şəkilçili feili bağlamaların özündən 

sonra  gələn feildə  olunan  işdən  qabaq,  -araq

2

//-yaraq

2

,-  a//-ə;  -ya//  -yə  şəkilçili  feili  bağlamaların  isə 

özündən sonra gələn feildəki işlə eyni vaxtda icra olunan işi göstərdiyini də qeyd edir. 

Tərz kateqoriyasında diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də odur ki, tərz birləşməsi tərkibində mühüm 

əhəmiyyətə    malik  olan  ünsürlərdən  biri  də  durmaq,  qurtarmaq,qalmaq,  getmək,  gəlmək,  çatmaq, 

yetişmək və çıxmaq feilləri tərzləri ifadə edən köməkçi feillərdən hesab olunur. Bu köməkçi feillərin 

hər biri ayrılıqda müstəqil mənaya  malikdir. Tərz birləşmələri tərkibində isə onların bəzisi öz həqiqi 

mənasını itirərək , qrammatik ünsürə çevrilir. 

Zərifə  Budaqova  köməkçi  feilləri  işin  müxtəlif  tərzini  ifadə  etməsinə  görə  aşağıdakı  qruplara 

ayrıldığını  qeyd edir: 

1.işin davamlılığını və ya sürəkliliyini ifadə edən: durmaq ( baxıb durmaq, gözləyib durmaq ) 

---