Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

847

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Bir xalqın ən dəyərli varlığı onun dilidir. Dil də nitqi yaradır. Ən dolğun,ən zəngin dil söz ehtiyatı 

çox  olan  dildir.  Belə  dildə  yaranan  nitq  nəsillərin  ən  dəyərli  xəzinəsi  olar.  Məsələn,  “Kitabi  –Dədə 

Qorqud”  eposu  Azərbaycan  xalqının  ən  qədim  və  dəyərli  söz  xəzinəsi  hesab  etmək  olar.  Dastanın 

müqəddimə  hissəsində  Qorqud  Atanın  dilindən  bir  sıra  dərin  mənalı  sözlər  deyilir.  Məsələn,  “Qarı 

düşmən  dost  olmaz”,əski  pambıq  bez  olmaz  “Əcəl  vədə  irməyincə  kimsə  ölməz”,  “Qız  anada 

görməyincə  öyüt  almaz”  və  s.  kimi  sözlər  dillər  əzbəri  olmuşdur.  XIX  əsrin  40-cı  illərində  xalq 

dastanları  feodal  münasibətləri  tətbiq  etməkdə  ittiham  olunur,  “Kitabi  –Dədə  Qorqud”  dastanına 

feodal –xan eposu damğası vurulur,onun tətqiqatçıları təqiblərə məruz qalır. (Azərbaycan tarixi, Bakı -

2007,  XI  sinif,  səh127).  Baş  verən  hadisələr  bunu  göstərir  ki,  Sovet  höküməti  Azərbaycan  xalqının 

soykökünü  unutdurmaq,  dolaşıqlıq  yaratmaq  məqsədi  ilə  bunu  etmişdir.  Amma  niyyətlərinə  çata 

bilmədilər.  Bu  eposun  və  digər  dastanların  üzərinə  qoyulan  qadağalar  1956-cı  ildən  sonra  götürülür. 

“Kitabi  –  Dədə  Qorqud”  dastanını  oxuyan  bir  gənc  hansı  nəsildən,  kimlərdən,  neçə  qəhrəman 

babaların övladları olduğunu anlayırlar. Türk xalqının  ən dəyərli xəzinəsi olan, türk dilində yazılmış 

bu  dastana  ulu  öndər  Heydər  Əliyev  tərəfindən  böyük  qiymət  verilmişdir.  2000-ci  ilin  aprel  ayında 

möhtəşəm ədəbi-tarixi abidənin 1300 illiyi paytaxt Bakıda böyük təntənə ilə qeyd olunmuşdur. İndi bu 

dastan kiçikdən böyüyə qədər dillərdə əzbərdir. Deməli, millətin ən böyük varlığı onun dilidir. 

Dil haqqında yazıçılar, şairlər, böyük  mütəfəkkirlər müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Məsələn, “Ey 

türk  oğulları,  bir  ovuc  torpağınızı  dünyanın  var-dövlətinə,  dilinin  bir  sözünü  ləl-cəvahirata 

dəyişməyin, onları qoruyun və sonrakı nəsillərə çatdırın”. (Ş.I.Xətai). “Bir millətin malını, dövlətini və 

hətta vətənini əlindən alsan ölüb itməz, amma dilini alsan, fövt olar və ondan bir nişan qalmaz”. (Rus 

pedaqoqu  Uşinski).  Dil  haqqında  deyilən  bu  dəyərli  sözlər  müasir  dövürdə  də  öz  yerini  tapmışdır. 

Ümumiyyətlə nitq nəinki insanlari, hətta seçilmiş şəxsiyyətləri belə bir-birindən fərqləndirər. Yuxarıda 

göstərilən  fikirlər  buna  misal  ola  bilər.  Hər  bir  insan  öz  nitqinin  üzərində  çalışmalıdır  və  mədəni 

danışdığı üçün fəxr etməlidir. 

 

 

 

DİLÇİLİKDƏ FONO-SEMANTİKA ANLAYIŞI 

 

Günay AĞAYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

“Söz”, “adlandırma”, “səsləndirmə” problemləri dilçiliyin ən maraqlı və aktual məsələlərindəndir. 

Əslində, bir çoxumuzu sözlərin necə yarandığı, məfhumların nəyə əsasən adlandırılması maraqlandırır. 

Söz və mənanın münasibəti mürəkkəb, eyni zamanda, çox maraqlıdır. Bu məsələ hər zaman dilçilərin 

nəzərində olmuşdur və onlar müxtəlif qənaətlərə gəlmişlər. Belə ki, bəzi alimlər adla məfhum arasında 

əlaqə olduğunu düşünür, bir qisim alim isə bunu tamamilə inkar edir və belə fikirləşir ki, məfhumların 

adlandırılması təsadüfi baş vermişdir. Hətta Platonun məşhur “Kratil” əsərində də əşya ilə söz arasın-

dakı əlaqədən söhbət açılır. Platon belə hesab edir ki, ilk sözlər müəyyən əşyalara görə müxtəlif səslər-

dən yaranmışdır. Deməli, bu zaman səs və mən arasında daxili əlaqə vardır. Lakin demokritə görə isə 

əşya  ilə  onun  adı  arasında  heç  bir  əlaqə  yoxdur.  Onun  fikrinə  görə  əşyanın  adının  onun  mənasına 

uyğun gəlməsini iddia edərkən, dünya dillərinin eyni olduğu fikrini söyləmiş oluruq. Əlbəttə, müxtəlif 

fikirlər  irəli  sürən  alimlərin  hər  biri  müəyyən  sübut  və  faktlara  əsaslanır.  Müasir  Azərbaycan  ədəbi 

dilinin  lüğət  tərkibinə  də  nəzər  yetirsək  bir  çox  adlarla  anlayış  arasında  əlaqənin  olduğunun  şahidi 

oluruq.  Lakin  demək  olmaz  ki,  bütün  məfhumlar  kəsb  etdiyi  anlayışa  uyğun  olaraq  adlandırılmışdır. 

Bu baxımdan demək olar ki, ad və anlayış arasındakı bağlılıqdan hər zaman və qətiyyətlə danışmaq 

olmaz. Bəs görəsən ad və işarələr, hərflər arasında hansısa bir əlaqə,münasibət varmı?  

 Müraciət  etdiyimiz  mövzu  -  dilçilikdə  yeni  bir  istiqamət  kimi  götürülən  fono-semantika, 

qədimliyi ilə seçilsə də, hələ müasir Azərbaycan dilçiliyində geniş tədqiq olunmamışdır. Dilçiliyin bu 

sahəsi  səs  və  mənanın  arasındakı  əlaqəni  öyrənmək  məqsədilə  yaranmışdır.  Ümumilikdə  isə,  dil 

işarələrinin təbiəti, xüsusiyyəti semiotik nəzəriyyədə geniş öyrənilir.  

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

848

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Fono  –  semantika  hərflərin  mənası,  onların  leksik  –  semantik  xüsusiyyətini  öyrənən  elm 

sahəsidir.  Bu  bölməni  aydınlaşdırmamışdan  qabaq  onu  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hələ  sözlər  tam 

formalaşmamışdan,  yaranmamışdan  əvvəl  insanlar  bir  –  birlərini  müxtəlif  səslər  vasitəsilə  başa 

düşürdülər.  Məs:  Qədim  türk  dilində  u  səsi  “uyku”  yəni  “yuxu”  sözünü  bildirirdi.  Bildiyimiz  kimi 

qədim  insanların  təfəkkürü  ətraf  aləmin  konkret  şəkildə  öyrənilməsinə  mane  olmuşdur.  Çünki  onlar 

ətraf aləmi şüurlu şəkildə dərk etmək bacarığına malik deyildilər. Onların ətraf aləm haqqındakı bilik 

və  düşüncələri  səslərin  kombinasiyası,  yəni  ahəngi  ilə  yaranmışdır  və  nəticədə  söz  vasitəsilə  ifadə 

olunmuşdur.  

Səslərin  sözün  mənasında  böyük  rol  oynadığı  haqqında  fikirlər  qədim  mənbələrdə  də  öz  əksini 

tapmışdır. Bunlara mısal olaraq Kabbala, Upanişad mətnlərində və bəzi müqəddəs dini kitabları misal 

göstərmək  olar.  Bu  mətnlərdəki  fikirlər  də  sübüt  edir  hər  bir  söz,  daha  doğrusu  hər  bir  mülahizə 

yaranmamışdan  əvvəl  həmin  sözlərin  tərkibində  işlənən  hərflərin  özünün  düzəltdiyi  sözün  hazırkı 

sözün  mənası  ilə  sıx  əlaqəsi  olmuşdur.  Məsələn,  ta  qədimdən  “ö”  səsi  “öyrənmək”,  “bilik  sahibi 

olmaq”  mənasında  işlənmişdir.  Təsadüfü  deyil  ki,  müasir  ədəbi  dildə  işlənən  “öyrənmək”  sözünün 

tərkibində “ö” səsinə rast gəlirik.  

Ümumiyyətlə,  ilk  hərflərin  necə  yarandığını  araşdırarkən  çox  maraqlı  nüanslarla  qarşılaşmalı 

oluruq.  Belə  ki,  bu  sahəni  tədqiq  edərkən  hərf  və  söz  arasındakı  üzvi  əlaqənin  olduğu  faktı  daha 

inandırıcı səslənir. Finikiyida yaranan ilk hərflər buna əyani sübut ola bilər. 

Göründüyü  kimi,  fono-semantika  öyrənilməsi  gərəkli  olan  və  maraqlı  bir  sahədir.  Onun 

öyrənilməsində eksperimental fonetikadan və insanlarla canlı ünsiyyətdən istifadə etməklə daha yaxşı 

nəticələr əldə etmək olar. Çox təəssüf ki, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin müxtəlif mənşəli 

alınmalarla zəngin olması leksikamızda yer alan sözlərin tərkib hissələri olan işarələrin öyrənilməsində 

çətinlik  yaradır.  Belə  ki,  əcnəbi  dil  qanunlarına,  “söz-məfhum”  münasibətinə  uyğun  gələn  sözlər  və 

işarələr arasındakı məna əlaqəsini araşdırmaq və konkret nəticəyə gəlmək xeyli əmək tələb edir. Lakin, 

ümumi dilçiliyin aktual məsələsi hesab olunan “dil və təfəkkür”, “söz və məfhum” anlayışlarını daha 

dəqiq  tədqiq  etmək  və  konkret  fikir  söyləmək  üçün  əvvəlcə  “söz  və  hərf  (səs)”  anlayışına,  fono  –

semantika elminin nəzəri biliklərinə yiyələnmək lazımdır. 

 

 

ATALAR SÖZLƏRİ VƏ MƏSƏLLƏRDƏ ƏSAS VƏ KÖMƏKÇİ ADLAR 

 

Firuzə ƏSGƏROVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim, zəngin janrlarından biri də atalar sözləri və zərbi-məsəllərdir. 

Atalar  sözünü  yaradan  xalq  olmuşdur.  Hər  bir  şəxs  öz  fikirlərini  tam,  doğru-düzgün  ifadə  etməyə 

çalışır. Bəziləri buna nail olur, bəziləri isə yox. Lakin sözün sehri deyilən bir məfhum vardır. Bəzən 

bütöv bir yazını mütaliə edirsən, lakin, bu nə sənin mənəvi dünyana təsir edir, nə də ki, səni təsirinə 

salıb  sehirlədir.  Atalar  sözləri,  hikmətli  ifadələr,  idiomatik  tərkiblər,  qanadlı  sözlər  isə  bu  cəhətdən 

tamamilə  fərqlənir.  Sözün  qüdrətindən  istifadə  edərək,  kütləni  dalınca  apara  bilən  insanları 

peyğəmbər,  övliya  adlandırmışlar.  Ərəb  dünyasının  cahiliyyə  dövründə  insanlar  üz-üzə  gələndə  bir-

birinni öldürürdülər ki, bəlkə üzbəüz gələn düşmən qəbilədəndir. Yenə insanlara sözün qüdrəti köməyi 

ilə “biri ilə rastlaşan ərəblər-əssəlamu-əleykum “sənə tərəf sülh olsun” sehirli sözündən istifadə edir, 

bir-biri  ilə  dost  kimi  görüşür,  nahaq  və  mənasız  düşmənçiliklərin  bir  çoxuna  son  qoyurdular. 

Ümumiyyətlə  səmavi  kitab,  müqəddəs  Qurani-Kərimin  nazil  olması  ilə  insanları  sehirləyən  və 

zəhərləyən,  əsrlərcə  yaşadıqları  cahilliklə,  günahlarla  dolu  vərdişlərdən  əl  çəkməyə  sövq  edən  məhz 

sözün  sehri,  onun  son  dərəcə  mükəmməl  və  yerində  işlədilməsi  idi.  Klassik  dövrlərdən  başlayaraq, 

çağdaş günümüzə qədər şairlər, yazıçılar, söz ustadları gen-bol bu xalq incilərindən istifadə etməklə 

yanaşı,  öz  yaradıcılıqlarında  yeni-yeni  ifadələr,  qanadlı  sözlər,  hikmətli  ifadələr  yaratmış,  bəzən 

onların  yaratdığı  bu  ifadələri  insanlar  sevə-sevə  xalq  deyimləri,  ipə-sapa  düzülməyən  incilər  kimi 

qəbul  etmiş,  sonsuz  dərəcədə  yüksək  qiymətləndirmişlər  Belə  ki,  dahi  Azərbaycan  şairi  Nizami 

---