Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
849 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Gəncəvinin “Xəmsə”sində, “Divanı”nda işlənən aforizmlər, hikmətli ifadələr artıq xalqın yaddaşında atalar sözləri və zərbi-məsəllər kimi formalaşmışdır. Məsələn: Kamil bir palançı olsa da insan, yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan- hikmətli ifadəsində olduğu kimi. Müasir dilçiliyin ən aktual mövzularından biri folklor nümunələrinin dilinin həm linqvistik, həm də ədəbiyyatşünaslıq baxımından araşdırılmasıdır. Bu sırada atalar sözlərində şəxs adlarının zəngin poetik xüsusiyyətləri xalqın sənətkarlıq qabiliyyətini aydın şəkildə əks etdirir. Mübaliğəsiz demək olar ki, atalar sözlərinin onomastikasının tədqiqi yolu ilə müvafiq milli adların yaranması və işlədilmə xüsusiyyətləri elmi şəkildə şərh oluna bilər. Digər tərəfdən xalq ədəbiyyatının dilinin araşdırılması Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması tarixinin və özünəməxsusluğunun öyrənilməsi üçün zəngin material verir. Bəzi atalar sözləri və məsəllərin ümumi məzmununa, orada işlədilən leksik vahidlərin, o cümlədən şəxs adlarının funksiya və məna çalarlarına diqqət yetirdikdə onların hansı dövrün məhsulu olduğunu, hansı məqamlarda yaranıb formalaşdığını təxmin etmək mümkündür.Bundan başqa atalar sözlərinin tərkibindəki dil vahidləri onun aid olduğu xalqın dilinin inkişaf tarixini də özündə əks etdirdiyindən, atalar sözləri dil tarixi baxımından da çox əhəmiyyətlidir. Atalar sözləri və məsəllərin ilk yaranma mərhələsini bu qrupa daxil olan şəxs adlarının semantikasında fərdi anlayış, adlandırma funksiyası, konkret məna aparıcı anlam kimi təzahür edir, sonrakı mərhələlərdə isə tədricən tamamlayıcı, məcazlaşmış məna fərdi anlayışı üstələyir. Belə atalar sözləri və məsəllərin çoxu tarixi şəxsiyyətlərin adı ilə əlaqədardır. Nadiri taxtda görüb, Süleymanı qundaqda-atalar sözü, insanın dünyagörüşünün geniş olduğunu, yaşının çox olduğunu göstərir. Azərbaycan folklorunda bu atalar sözünə bir neçə variantda təsadüf edilir: Süleymanı taxtda, Nuhu gəmidə görüb: Nuhu taxtda, Süleymanı qundağda görüb; Cəlal Bərgüşadın "Siyrilmiş qılınc" romanında bu atalar sözü yeni variantda, başqa-başqa tarixi şəxsiyyətlərin adı ilə işlədilir: “Deyirdilər ki, baba Çinar Makedoniyalı İsgəndəri taxtda, İran şahı Daranı qundaqda görüb”. Bu, atalar sözlərində dayaq leksik vahidləri kimi işlədilən Süleyman, İsgəndər, Dara və Nadir-müxtəlif zaman və məkan daxilində yaşayıb, fəaliyyət göstərən tarixi şəxsiyyətlərin adlarıdır. Bəzi atalar sözlərində surətin adı əvəzinə, onun vəzifəsini, peşəsini, sənətini və ya müəyyən əlamətini bildirən sözlər işlənir. Məsələn: Vəzir, Vəkil, Usta, Dərzi, Dəmirçi, Zərgər, Qarı, Keçəl və s."Keçəl başını yudun?-Yudum da, quruladım da", "Keçəl əlac bilsə öz başına edər", Keçəl qatıq tapsa öz başına yaxar". Maraqlıldır ki, belə atalar sözlərinin demək olar ki, hamısının nağıl variantı mövcuddur. Adları əvəz edən bu sözlərin özünəməxsus üslubi xüsusiyyətləri vardır. Əksər hallarda "hər hansı" qeyri-müəyyən əvəzliyin yerində işlənərək, özünün ilkin adlandırma funksiyasını itirir, ümumiləşmiş məna ifadə edir. Bu cür antroponimik vahidlər ya ahəngdarlığına, ya da alliterasiya xüsusiyyətinə görə seçilir: Baba durub, Babacan durub; Ağa Nəzərəm, belə gəzərəm, bir yumruqla qırxın əzərəm; Əl Tutmaq, Əlidən qalıb; Kərbalayi Kazım, sənə demək nə lazım?; Ölməz, itməz Xədicə, görər nəvə-nəticə; Ağa durub, ağacan durub; Adın nədir, Rəşid, birini de, birini eşit; Xalq gedər quş gətirər, Xanalı bayquş gətirər; Toydan sonra nağara, xoş gəldin Bayram ağa və s. Antroponimik variantlar folklor əsərlərində-tapmaca, atalar sözü, idiomların tərkibində özünü çox göstərir ki, bu hadisənin özü və səbəbləri xüsusi araşdırma tələb edir. Məsələn, Taxçadan düşdü tapp elədi; Gülsənəm//Gülxanım onu happ elədi (Tapmaca). Qoyun olmayan yerdə keçiyə Kəraməddin//Əbdülkərim deyirlər (Atalar sözü). Ölmüşdü Xankişi//Xandadaş (İdiom) və s. Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu; Hər qatırçı Murad olmaz; məsəllərdə söhbət yalnız xalq qəhrəmanı Koroğluya, nə vaxtsa yaşamış qatırçı Muradan getmir. Birincisində çətin vəziyyətdə qalan cəsur, fədakar insanların düşdüyü vəziyyətə, ikincisində də bir növ nizam-intizam məsələlərinə toxunur, ipə-sapa yatmayan insanlara qarşı görülən sərt tədbirlərdən bəhs olunur. Bu məsəllərin mahiyyəti də elə bu ümumiləşdirmə xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Həmin ifadələrin tərkibində işlədilən şəxs adları (Koroğlu, Murad) ilə əlaqədar adlandırma o vaxt qabarıq surətdə öz təsirini göstərir ki, dinləyici müvafiq tarixi hadisələri və dini rəvayətləri yaxşı bilmiş olsun, eşitdiklərini həmin hadisələrlə əlaqələndirə bilsin. Azərbaycan folklorunda əksər atalar sözləri və məsəllər, qismən də bayatılar bununla səciyyələnir ki, onların məzmunu fərdi anlayışdan uzaqlaşmış, tərkibindəki şəxs adlarının adlandırma funksiyası zəifləmiş, ümumi mücərrəd anlayışlı, ümumiləşdirici mənalı insan adı ətrafında mərkəzləşmişdir. Bu adların emosionallığı, vaxtı ilə onların müəyyən bir epizodla, mətn ilə bağlı olduğunu göstərir. Firovun
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
850 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan (Firon) qədim Misir hökümdarlarına verilən ləqəbdir, zalım, insafsız, qəddar adam kimi məcazlaşmışdır. Demək, bu söz adlandırma funksiyasını itirmiş, ümumi anlayış bildirən sözə çevrilib, atalar sözləri, frazeoloji birləşmələrin tərkibində qalmışdır: Firon kimi allahlıq iddiasındadır; Musanın əsası ilə gəlməyən, Fironun əsası ilə gəlir. Yaxud, Azərbaycan folklorunda Nurcahan yüngülxasiyyət, müftəyeyən, gözəyatımlı, başqalarının diqqətini özünə cəlb edən qadın kimi tipikləşmişdir. Bu dərdlə, pul qazan, apar ver Nurcahan yesin; Nurcahan da barı Nurcahan ola. Xalqın qəsbkarlara olan nifrəti folklorda da öz məntiqi ifadəsini tapır. Dilimizdə bu gün də işlək olan bəzi atalar sözü və zərb-məsəllərə diqqət yetirək: Ərəb öldü, qan düşdü; Ərəbin üzü, dəvənin dizi; Ərəb nədir, corab nədir? və s. Nümunələrdən göründüyü kimi, ərəb leksik vahidi folklorda daha çox qəddar, zalım, amansızlıq simvolu kimi özünü göstərməkdədir.
ADU
ayka0289@hotmail.com AZƏRBAYCAN Məlumdur ki, lüğət tərkibi müxəlif baxımlardan mənşəyinə,aktivliyinə və passivliyinə görə, istifadə olunma dairələri, üslubi laylara bölünməsi, semantik və strukutur quruluşları baxımından və sair şəkildə qruplaşdırılaraq öyrənilə bilər. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin əsas yollarından birincisi, dildə artıq mövcud olan sözlərin leksik-semantik inkişaf yoludur, ikincisi dildə mövcud olan sözlərin və sözdüzəldici şəkilçilərdən istifadə edərək yeni sözlərin yaradılması yoludur və sonuncu isə lazım olan sözlərin digər dillərdən alınması yoludur. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində bu yollardan hər birinin, təhlil olunan dildən asılı olaraq öz çəkisi vardır. Bizim isə əsas məqsədimiz dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində və ümumilikdə dilin inkişafı prosesində alınma sözlərin rolu haqqında ümumi məlumat verməkdir. Məlumdur ki, planetimizin əhalisini təşkil edən müxtəlif dilli xalqlar arasında əlaqələr mövcuddur. Bu əlaqələr bəzi xalqlar arasında birbaşa, sıx və fəal xarakter daşıyırsa, digərləri arasında isə bir qədər zəif, qeyri-fəal, dolayı şəkildə baş verir. Müxtəlif xalqlar arasında mövcud olan əlaqələrdən danışan fransız dilçisi J.Vandriyes qeyd edir ki, “heç vaxt ola bilməz ki, hər hansı bir dil uzun müddət xarici təsir olmadan inkişaf etsin, əksinə qonşu dillərin ona təsiri əksər hallarda həmin dilin inkişafında mühüm rol oynayır. Dillərin bir-biri ilə təmasda olması tarixi bir zəruriyyətdir və həmin təmas bir dilin digərlərinə müdaxiləsinə gətirib çıxarmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif dillər arasında mövcud olan əlaqələrin öyrənilməsi məsələsi dilçilikdə bir problem kimi uzun tarixə malikdir. Bu sahədə mövcud olan ədəbiyyatla tanışlıq göstərir ki, bu məsələ ənənəvi olaraq alınma sözlərin öyrənilməsi məsələsi kimi özünü daha bariz şəkildə göstərmişdir. Elmin, texnikanın və insanlar arasında ünsiyyət vasitələrinin geniş inkişaf etdiyi müasir şəraitdə müxtəlif dillərdə danışan xalqların bir-birinə yaxınlaşması prosesində böyük əhali kütlələrinin hərəkətə gəlməsi ilə müşayiət olunan sosial dəyişikliklər arasında olan əlaqələr cəmiyyət və dil problemi baxımından hələ də kifayət qədər tədqiq olunmamış məsələlərdəndir. Bununla əlaqədar olaraq bu və ya digər dildə olan alınma sözlərin tədqiqinə maraq getdikcə artır. Tədqiqatçıların böyük bir qismi tədricən belə bir qənaətə gəlir ki, alınma sözlər dilin təkmilləşməsinə və inkişafına kömək edir. Tədqiqatçıların diqqəti tədricən başqa dillərdən sözlərin alınması prosesinə köməklik edən amillərin araşdırılmasına yönəlir. Məhz bu səbəbdən də tarixin, fəlsəfənin, etnoqrafiyanın və sair kimi elmlər ilə dilçilik elminin bəzi sahələrinin bir-birinə yaxınlığı aşkar olur. Dil əlaqələri ilə məşğul olan tədqiqatçılar qohum dillər arasında alınma sözlər probleminə böyük diqqət yetirirlər. Eyni zamanda onlar bu sahədə bəzi nəzəri məsələlərin həllinə böyük ehtiyac olmasını və bu sahədə kifayət qədər axtarışların aparılmadığını göstərirlər. Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|