Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
855 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Əziz “Babək”adın Mübarək olsun! Azərbaycan dilinin antroponimik leksikası xüsusi kəmiyyət və tutumu, forma və məzmun baxımından dilimizin mənəvi sərvətidir. Şəxs adları insan cəmiyyəti yarandığı gündən meydana gəlmiş iqtisadi və mədəni tərəqqisi ilə bağlı inkişaf yolu keçmiş, dilimizdə şəxs adlarının müasir və zəngin sistemi yaranmışdır. Tarixin müəyyən mərhələsində dilimizdə türk, ərəb, fars, rus və avropa mənşəli şəxs adları özünə yer tapmışdır. Zaman keçdikcə bu adların xeyli hissəsi sıradan çıxmış, dəyişmiş, öz yerini yeni milli adlara vermişdir. 1990-ci ilə qədər dilimizdə olan Vasili, Alik, Mayıs, Sara, Raciv, Fidel, Tolik və s kimi alınma və qondarma adlar indi tamamilə sıradan çıxmış, onların yerinə xalis Azərbaycan və türk mənşəli adlar öz yerini tapmaqdadır. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, övladlara ad verilməsi mərasiminə nikbin münasibət bəslənilmişdir. Bu hadisə xalq şadlığı , təntənə və mərasim şəklini alardı. Şifahi xalq ədəbiyyatımızın qədim yaradıcılığı olan “Kitabi-Dədə Qorqud”dastanlar küliyyatında biz qədimlərdə olan advermə mərasimi ilə taniş oluruq. Dədə Qorqud kitabı Azərbaycan xalqının şah əsərlərindən biri, Azərbaycan dilinin ölməz abidəsidir. Məhz dil abidəsi kimi, bu ulu kitab əvəzsiz bir xəzinədir. ”Dədə Qorqud” kitabı Azərbaycan dilinin həm dünya dilləri, həm də türk dilləri arasında aydın görünən, seçilən yerini həmişəlik təsdiq edən canlı sənəddir. O mənada canlıdır ki, yaşarı, inkişaf edən sənəddir. Yazıya alınığı 1300 il ərzində bu dastanlar toplusu Azərbaycan xalqının hər nəslinin ömründə, taleyində, yaddaşında, arzu və ümidlərində daim təzədən yazılmışdır. Bu ulu kitab həqiqətən pozulmaz yazı olmuşdur. O, oxunduqca, təsdiq edildikcə, açıqlandıqca, xalqımızın ömründə, gələcəyə bəslədiyi ümidlərində yenə təzədən yazılır, təzədən bizimləşir və müasirləşir. Bu dastanda Dədə Qorqud insanlara ad verən tarixi şəxsiyyət kimi qələmə verilir. Maraqlısı odur ki, Dədə Qorqud körpələrə deyil, sadəcə igidlik göstərmiş cavanlara ad verərmiş. Beləliklə, sonda belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, keçmişdə uşaqların müəyyən dövrə qədər adsız keçdiklərini, adsiz dövürdə ancaq sahiblərinin, nəslin və ya tayfanın adları ilə tanındıqlarını göstərir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adları çəkilən antroponimlərdən Buğa, Buğac, Alp Aruz, Budaq, Qazan oğlu Tural kimi adların semantikasında igidlik, qüvvətlilik kimi keyfiyyətlər, Boyuuzun Burla Xatun, Banuçiçək, Qutluq(xoşbəxtlik,səadət) və s.adlarda isə incəlik və zəriflik kimi gözəllik çalarları müşahidə olunur. Bığı qanlı Bəkduz Əmən, Qaraca Çoban antroponimləri zahiri görünüş, Eltəris Kağan,Yoluq Təkin, Bayandır xan, Baybörə bəy, Selcan Xatun kimi antroponimlər isə ictimai həyatla bağlı olaraq yaranan antroponimlər kimi izah edilə bilər. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının boylarında bir çox oğuz pəhləvanlarının adı çəkilir. Məsələn, Aruz, Basat, Qazan, Dəli Qaracin, Məlik, Dugər Baybican, Selcan Xatun, Banu Xatun,Yeynək başqa bir qisim şəxs adları həm də oğuz etnonimlərini xatırladır. Qırxqiniq, Dugər, Oxucu, Bayandır və s tayfa adlarının şəxs adlarına, şəxs adlarının yenidən tayfa adına keçməsi bir oğuz ənənəsidir. ”Kitabi- Dədə Qorqud-dakı şəxs adları qədim türk onamastikasını əks etdirir. Bu xüsusi adlar xalqın qiymətli etnolinqvistiq yaddaşıdır. Türkologiyada antroponimlər az öyrənilmiş sahələrdən biridir. Tayfa adlarından yaranan şəxs adlarının həm semantikasının, həm də coğrafi adlara çevrilməsinin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Xalqın dil tarixi, etnoqrafiya və psixologiyasını yaşadan, milli etiket funksiyasını yerinə yetirən antroponimlərin linqivistik baxımdan araşdırılması dil tariximiz və s barədə dəyərli faklar verə bilər. “Ağ”və “Qara” komponentli antroponimlər qədim adlar sistemində xüsusi diqqət kəsb edir. Azərbaycan və başqa türk dillərindəki onomastik vahidlərində “ağ” və “qara” leksemlərin dairəsi genişdir. Dilimizdə rəng anlamında “qara” vahidi gözəllik motivi ifadə edən bir sıra leksik vahidlərin yaranmasında inkişaf etmişdir. Məsələn,”Qara” sözü tarixdə böyüklük, güclülük, qüdrətlilik, əzəmətlilik mənasını ifadə etmişdir. “Ağ” rəngin müsbət, qara rəngin mənfi emosiyaları ifadə etmə xüsusiyyətləri “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanlarında daha qabarıq müşahidə olunur. Rəng anlamında qara lekseminin mənfi emosiyalar ifadə etməsini də inkar etmək olmaz. Dastanda adı çəkilən “Bayandır” adı Azərbaycan antroponimləri sistemində “Bayandur” şəklində işlənməkdədir. Bayandur tayfa adının dilimizin antroponimik sisteminin zənginləşməsində xüsüsi, özünəməxsus rol oynadığını göstərir. Qorqud, Dəmirgüc, Əmən Qoca oğlu Alp Ərən, Duxa Qoca oğlu Yalıncıq, Qazlıq Qoca, Baybörə, Bamsı Beyrək, Yeynək İnək Qoca oğlu Sarı Qalmış, Banuçiçək, Burla Xatun və digər şəxs adları kimi Bayandur adı da müasir ad sistemində tam aktuallıq qazanmasa da təsadufi hallarda işlənir. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
856 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Sovet höküməti qurulmazdan öncə Azərbaycanda körpələrə həm də dini adlar verilməsinə daha çox rast gəlinir: Məsələn, Əli, Osman, Məhəmməd, Yusif, Zeynəb, Zəhranı misal çəkmək olar. Bundan əlavə valideyinlərin uşaqlara məşhur qəhrəmanların və ya tarixi şəxslərin adlarını verməsi populyar olub. Məsələn, Babək, Cavanşir, Nəbi, Həcər adları. Keçmiş SSRİ-də isə valideyinlər öz körpələrinə rus və ya sovet ideologiyasına uyğun adlar veriblər. Kolxoz, Konbayn, Sovet, Traktor, Marks, Komsamol,Yanvar, Fevral, Oktyabr kimi ictimai- siyasi quruluşla bağlı adları misal gostərmək olar. SSRİ-nin dağılması və Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra ölkəmizdə bütün istiqamətlər kimi insan adları sahəsində də dəyişikliklər baş verdi. İnsan adları sahəsində baş verən bu dəyişikliyi müasir dövrün tələbi, həm də azərbaycanlıların öz köklərinə qayıdışıı kimi izah etmək olar. Dilçilik sahəsi üzrə ekspert Musa İsmayılovun sözlərinə görə Azərbaycanda ərəb-fars adları artıq azalmaqdadır. Türk mənşəli adlar isə artmaqdadır. Bununla yanaşı dini adların verilməsi halları daha cox nəzərə çarpmaqdadır.. Bu isə azərbaycanlıların İslam dininə qayıdışı ilə əlaqədardır.
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu hesenova-88@mail.ru AZƏRBAYCAN
Məlum olduğu kimi, insanlar kommunikasiya prosesində verbal vasitələrlə yanaşı, qeyri-verbal vasitələrdən də istifadə edirlər. Sözsüz ünsiyyət görünən, başqa cür desək, vizual prosesdir və bu qarşılıqlı yolla həyata keçirilir. Məsələn, biz dostumuzla zarafat etməmişdən əvvəl və çox zaman söhbətin gedişində digər dostumuza göz vuraraq söhbətə başlayırıq. Elə bu zaman söhbətin hansı tərzdə qurulacağı göndərilən mesajdan xəbərdar olan, yəni ötürülən siqnalı görən dost üçün aydın olacaq, çünki o, qarşı tərəfin söyləyəcəyinə qeyri-verbal davranışa əsasən öncədən anlam verə bildi. Bir sözlə, sözsüz ünsiyyət verbal kommunikasiyanı qabaqlamaqla yanaşı, onun gedişi haqqında öncədən məlumat verir. Ünsiyyət prosesini sözsüz mesajlar və ya siqnalların köməyi olmadan təsvəvvür etmək çətindir. Məsələn, bir insana verbal yolla “gəl” deyirik, o da bizə tərəf addımlayır. Kənardan onları seyr edən bir insan deyilən sözü eşitməsə, çox təəccüblənər və nitq ona quru və cansıxıcı təsir yaradar. Bunun əksinə olaraq siqnalları göndərən adam sözlə yanaşı, həm də xəfif bir təbəssümlə və ya əli ilə ona gəl deyirsə, onları müşayiət edən insan üçün tam anlaşıqlı olar. Məhz bu səbəbdən sözsüz vasitələrin nitqdə rolu çox mühümdür və onları şərti olaraq belə qruplaşdırmaq olar: 1) Sözlü vasitələrlə bərabər işlənən, onları müşayiət edən vasitələr Belə vasitələr danışıq prosesinin gedişini daha da canlandırır və nitqin başa düşülməsini asanlaş- dırır. Buna görə də biz onu nitqi müşayiət edən vasitələr adlandırırq. Məsələn, qarşıdakı insanı hədələ- mək üçün deyilən sözlər kifayət etmədikdə, işarət barmağnı ona tərəf yönəltməklə prosesin anlaşılmas- ını, diqqətin özümüzə tərəf cəlb edilməsini sürətləndirir və göndərilən informasiyaya yekun vurulur.
Burada başın sağa və sola, yuxarı və aşağı hərəkətləri. Qeyd etdiyimiz kimi, qeyri-verbal davranışların müşayiət edən və müstəqil tipli hərəkətlər şəklində bölgüsü şərti mahiyyət daşıyır. Belə ki, əl hərəkətləri də müstəqil məna ifadə edə bilər. Qarşı tərəfə uzun-uzadı cümlələr qurub “sakit dur” fikrini çatdırmağa çalışmaqdansa, sadəcə işarə barmağını şaquli şəkildə dodaqlara yaxınlaşdırmaqla istənilən nəticəni əldə edə bilərik. Hər iki ünsiyyət forması qarşı tərəfi inandırmağa xidmət edir. Əslində sözsüz ünsiyyət sözlü ünsiyyətdən daha inandırıcıdır ki, burada məlumatı göndərənin kimliyi, sənəti, şəxsiyyətinin bir çox tərəfləri haqqında xeyli məlumat əldə etmək mümkündür. Alimlərin araşdırmaları nəticəsində bir insanın 700.000 hərəkətdən istifadə etdiyi məlum olmuşdur. Bu haqda M.Pey yazır: “İnsan 700.000 fərqli hərəkətlərdə bulunur” (Pei M. The story of language, London, 1952, 493 pp, p. 9-18). Maraqlı cəhət budur ki, bu hərəkətlər bir-birinin təkrarı olmadan bu qədər hesablanır. Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|