Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

857

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Bütün  bu  məlumatlardan  bir  daha  aydın  olur  ki,  kommunikasiya  çoxşaxəli  bir  prosesdir  və 

danışıq  aktı  vasitəsilə  reallaşır.  Bu  prosesdə  dil  məlumatı  göndərən  tərəfindən  səsləndiyi  və  qeyri-

verbal  davranışlar  vasitəsilə  informasiya  göndərildiyi  kimi,  mesajlar  da  məlumatı  müəyyən  vasitələr 

tərəfindən qarşı tərəfə çatdırır.  

Sözsüz ünsiyyətin modelini belə verə bilərik: 

 

Ünsiyyət  prosesində  səs  axını  mühüm  rol  oynasa  da,  mimikalar,  jestlər  və  digər  qeyri-verbal 

vasitələr də mühüm amillərdəndir.  

Kommunikasiya  prosesinin  qurulmasında  məqsəd  nədir?  Məlumdur  ki,  ünsiyyət  göndərilən 

tərəfindən məqsədi nə olursa olsun, əsas məqsədi öz ideya və fikirlərini, duyğu və düşüncələrini qarşı 

tərəfə  ötürmək,  həmçinin  onların  davranış  və  düşüncələrinə  təsir  göstərmək,  göndərilən  məlumatın 

doğruluğuna  inandırmaq,  müəyyən  mənada  özlərinə  tabe  etməkdir.  Qarşı  tərəfin  (adresantın,  qəbul 

edənin)  məqsədi  göndərənin  çatdırmaq  istədiyi  məlumatları  düzgün  açmaq  və  ona  müvafiq  cavab 

verməkdir.  

Ünsiyyətin  qurulmasında  və  kommunikatorlar  arasında  prosesinin  davamlı  olaraq  təşkil 

edilməsində əsas hərəkətverici qüvvə sözsüz ki, anlatmaqdır. Əslində elə ünsiyyət bu amilin üzərində 

qurulur. Məsələn, biz işə qəbul olunmaq barədə məlumat əldə edirik. Təbii ki, bu bizi çox sevindirir və 

xəbəri başqalarına çatdırmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirik. İstər verbal  yolla olsun, istər 

qeyri-verbal hər zaman qarşı tərəfi anlatmağa çalışırıq. Buna görə də qollarımızı yuxarı qaldırıb atlana 

və  ya  qarşı tərəfi  qucaqlayırb çoxlu  öpə  bilərik.  Hətta  bəzən  sevinc  hissi  güclü olduğu  halda, insana 

ağılasığmaz davranışlar da etdirə bilir. Uşaq olduğum zaman rayonda bir qızın tələbə adını qazandığını 

eşitdikdə  həyətdə  hündür  yerə  çıxaraq  sevincindən  atılıb-düşdüyünü  eşitmişdim.  Deməli,  onun  belə 

ağılasığmaz hərəkətlər etməsinə səbəb mesajı göndərənin universitet tələbəsi olması xəbərini insanlara 

çatdırmaq olub. Ətrafdakı insanlar, yəni mesajı qəbul edənlər, əvvəlcə buna təəccüblənsə də sonunda 

onun göndərdiyi mesajları anlamışdılar.  

Göndərilən informasiyalar formaca və məzmunca da müxtəlif olur. Bu cür informasiyalar sözsüz 

ünsiyyət prosesinin rəngarəngliyinə yol açır və insandan-insana, bir qrupdan digər qrupa, cəmiyyətdən 

cəmiyyətə  ötürülür.  Beləliklə,  kommunikasiya  prosesi  formalaşır.  Sösüz  ünsiyyət  ətraf  aləmi  başa 

düşmək və başa salmaq, hər iki tərəfin (göndərən və qəbul edənin) prosesə eyni münasibət bildirmək 

istəməsindən  qaynaqlanır.  Bunun  nəticəsində  də,  ümumiyyətlə,  ünsiyyət  prosesinin  qaynağı  yaranır. 

Semiotika  isə  bu  amillərə  anlam  və  məna  baxımından  yanaşır.  Sözsüz  ünsiyyət  prosesinin  anlam  və 

məna qazanması semiotikaya söykənir. 

Məna  özü  əslində  predmet  və  hadisədir.  Bu  hadisəyə  səbəb  olan  isə  anlamdır,  daha  doğrusu, 

anlam müvafiq hadisəni yaradandır.  

 

 

 

 

məlumatı 

göndərən 

(adresant) 

məlumatı qəbul edən 

(adresat) 

məlumat 

Sözsüz ünsiyyət 

kanallar 

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

858

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

PUBLİSİSTİKADA NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ (KİV materialları əsasında) 

 

Aysel KƏRİMLİ 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bu  gün  ədəbi  dilin  zənginləşməsində  nitq  mədəniyyəti  problemi  daha  çox  publisistik  üslubun 

üzərinə  düşür.  Prosesin  bu  istiqamətdə  getməsi  bizi  kütləvi  informasiya  vasitələrinin  dilinə  daha 

diqqətli  yanaşmağa,  dil  normalarının  pozulmasının  qarşısını  almaq  məqsədilə  müəyyən  tədbirlər 

görməyə  vadar  edir.  Dil  sistem  təşkil  etdiyindən  nəinki  bir  səviyyənin  daxilindəki  dəyişmələr,  hətta 

dilin  müxtəlif  səviyyələrindəki  dəyişmələr  zəncirvari  şəkildə  bir-birinə  təsir  edir,  bir  hadisə  digərini 

şərtləndirir. Odur ki, norma məsələsini izlədikdə də bu halı diqqətdə saxlamaq, dilin daxili qanunlarını 

və eləcə də onun inkişafına təkan verən ekstralinqvistik amilləri nəzərə almaq lazımdır. 

Dilin  bütün  səviyyələrində,  müvafiq  olaraq,  müəyyənləşmiş  norma  özünü  göstərdiyi  kimi, 

normanın pozulması hallarına da təsadüf olunur. İnkişafı şərtləndirən variantlılığı, daha doğrusu, nitq 

istisnalarını nəzərə almasaq, norma pozuntusu dilin daxili təbiətinə zidd hadisə olmaqla yolverilməz 

hal kimi qiymətləndirilməlidir. Fonetik normanın pozulması: “Günə baxan”– İlqar Mikayıloğlu (Bakı) 

ləhcəsində  ləhcəsində);  20.06.2013-10:44–Oxuyaceyik  [oxuyacıyığ]  məhkəmənin  qərarını  və  s; 

“Düzbucaq” – Xatirə Məmmədova– 05.09.2013 – 00:00 – Dünya liderlərinin toplaşdığı böyük 20-lik 

sammitində  əsas  müzakirə  mövzusu,  heş  [heç]  şübhəsiz  ki,  Suriya  məsələsi  oldu;00:05–Hətta  bəzi 

evlər  də  var  ki,  onlar  sanki  çartlıyıb  [çatlıyıb]  və  iki  yerə  bölünüb;  Vurğu  pozuntusu:  “Salam, 

Azərbaycan”–İsa  Şükürov–05.09.2013–08:00–  Sabahınız  xéyir;  “;  “Xəbərçi”  –  Natəvan  Babayeva–

12.09.2013–21:01–Ermənistan  sılahlı  [silahlı]  qüvvələri  ...;“Xəbərçi”–İstanbulda  xüsusi  müxbir–

12.09.2013–21:07–  Dünən  axşam  saatlarından  etibarən  Türkiyənin  bir  neçə  şəhəri  də,  o  cümlədən 

İstánbulun [İstanbulún]... (buradakı söz anlaşılmadı) səmtlərində–Kadıköy, Sultanbəyli və Taksimdə 

etiraz  aksiyaları  başlandı.Məlumdur  ki,  durğu  işarələri  qrammatik  və  semantik  səciyyə  daşıyır  və 

nitqdə  pauza  və  intonasiya  ilə  öz  əksini  tapır.  “Nobel  mükafatı  laureatı  ABŞ-ın  Kolumbiya 

Universitetinin  professoru...”  ifadəsi  ilə  başlanan  cümlədə  diktor  tərəfindən  vergül/pauza  qaydasına 

əməl olunmadığı üçün tamaşaçı anlaya bilmir ki, Nobel mükafatı ABŞ-a, Kolumbiya Universitetinə, 

yoxsa, professora aiddir. Məhz bu yanlışlıqlardan qaçmaq üçün mətnlər tərtib və redaktə olunarkən söz 

sırası  əsas  götürülməlidir:  “ABŞ-ın  Kolumbiya  Universitetinin  professoru,  Nobel  mükafatı  laureatı 

filankəs”.  

İstər yazılı, istərsə də şifahi nitqdə ilk diqqət çəkən məqam leksik norma ilə bağlı olur. Türkiyə 

türkcəsindən  dilimizə  gətirilmiş  türk  mənşəli  özəl  /  özəlləşdirmək,  dönəm  (dövran,  zaman,  period), 

yayım  (translyasiya),  çağdaş  (müasir),  sərgiləmək  (nümayiş  etdirmək)  və  s.  kimi  sözlər  dilimizin 

lüğət  tərkibini  zənginləşdirir  və  gələcəkdə  ümumtürk  dilinin  yaranmasına  doğru  atılan  addım  kimi 

qiymətləndirilə  bilər.  Lakin  söz,  baxmayaraq,  sözlərimiz  olan  yerdə  Türkiyə  türkcəsindən  ərəb 

mənşəli kəlimə, rəğmən kimi sözlərin işlədilməsi yersiz və yolverilməzdir.  

Ruslaşdırma  siyasəti  hökm  sürən,  cəmisi  iki  telekanalımız  olan  sovet  dövründə,  hətta  idman 

reportajlarında  referi  (hakim),  qolkiper  (qapıçı),  forvard  (hücumçu),  ofsayt  (oyundan  kənar 

vəziyyət),  outsayt  (topun  meydandan  çıxması),  korner  (küncdən  zərbə),  penalti  (on  bir  metrlik 

cərimə  zərbəsi)  və  s.  varvarizmlər  qətiyyən  işlədilməzdi.  Bu  gün  –  müstəqillik  dövründə  isə  bəzi 

kanalların idman verilişlərində işlədilir. 

Bundan əlavə: Maraqlı bir olay baş verdi və hamını şoka saldı (Bizcə, təəccübləndirdi olsa daha 

yaxşıdır);  Bizi  izləməkdə  davam  edin  (irad  –  bizi  izləyin,  bizcə,  kifayətdir  ).  Verilişdə  bu  ifadə 

dəfələrlə  təkrar  edilir;  Güclü  leysan  (irad  –  bizcə,  leysan  elə  güclü  yağış  deməkdir  –  izafiliyə  yol 

verilmişdir);  

Hər zaman qalibiyyət ilə vətənə dönən milli kulinariya komandamız yenidən yarışmaya yollanır. 

(irad:Hər zaman qələbə ilə vətənə dönən) 

Mən telekanallarda istər aparıcıların, istərsə də müsahiblərin ləhcə və şivə üslubunda danışdığını 

normal  qəbul  edirəm,  hətta  xoşum  gəlir.  Bu,  ana  dilinin  rəngarəng  palitrasıdır,  xəritəsidir  (gürcülər 

bütün dillərdə, o cümlədən rus dilində, öz şivələrində danışırlar). Böyük şairimiz Səməd Vurğun bütün 

məclislərdə  məxsus  olduğu  ləhcədə  danışırdı,  lakin  yazılarında  ədəbi  dil  normalarını  gözləyib  və 

---