Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ANTROPONİMLƏRİN YARANMASINDA NİTQ HİSSƏLƏRİNİN ROLU
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
861 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan yavaltur- “əhilləşdirmək, sakitləşdirmək, ram etmək”, yavaş “yumşaq, məzlum” (DTS), yavaşlan- (DTS), yavaşlık “sakitlik” (DTS), yavuzla- “pis hesab etmək, pisləmək” (DTS), yavğan “yavan” (DTS). Yavğan sözünün “pis” mənası da var. Onun yavız ilə birlikdə işlənməsinə də təsadüf olunur:
Yuxarıda verilmiş sözlərdə məna fərqləri var, ancaq həmin fərqlər bu qrupa daxil olan eyni bir sözün inkişafı zamanı da meydana çıxır. Məsələn, yablak sözü Orxon abidələrində “pis, zəif” mənaları ifadə edirsə, M.Kaşğari onu “möhkəm” mənasında təqdim edir, yaxud Orxon abidələrində “pis, az, zəif” mənaları ifadə edən yabız sözü sonralar “qəddar” mənası da bildirməyə başlayır. Bunu məna genişlənməsi kimi başa düşmək lazımdır. Yablak sözünün əsas mənasının “pis” olduğunu göstərən C.Kloson həmin sözün mənasının genişləndiyini və “çox”, “həddindən artıq”, “faydasız” mənaları bildirməyə başladığını yazmışdır. Türk dillərində yablak/yavlak sözünün ifadə etdiyi mənalar çox genişdir: “pis”, “kobud, “düşmən”, “qorxaq”, “lazımsız”, “dəyərsiz”, “böyük”, “əzəmətli”, “qorxunc”, “qəribə”, “sərt”, “payız” və s. Eynilə yabız/yavuz sözünün də “pis”, “qəddar”, “vəhşi”, “sərt”, “aşağı”, “lazımsız”, “zəif”, “arıq” kimi mənaları var. Bunların hər biri yuxarıda göstərilən sözlərin mənalarına yaxındır. Yabız sözündəki *yab kökünün feil, yablak və yabrıt- sözlərindəki *yab kökünün isə ad olduğunu söyləmək olar, yəni *yab sinkretik kökdür, həm ad, həm də feil kökü kimi çıxış etmişdir. Bu kök Orxon abidələrinin dilində olduğu kimi türk dillərinin sonrakı inkişaf dövrlərində də bir sıra sözlərin yaranmasında iştirak etmişdir. TOFİQ HACIYEVİN ELMİ YARADICILIĞINDA ƏDƏBİ DİLİN DÖVRLƏŞMƏSİ MƏSƏLƏSİ Vüsalə AĞAYEVA Azərbaycan Dillər Universiteti agayeva144@gmail.com AZƏRBAYCAN
Tədqiq mövzusu tarixi qrammatika ilə eyni olan ədəbi dil tarixinin tədqiqat dairəsi genişdir. Tarixi qrammatikadan fərqli olaraq, dil faktlarını mətndaxili öyrənən, morfoloji, sintaktik faktların daxili potensialını aşkar edən ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsi məsələsi XIX əsrdən etibarən bu günümüzə kimi tədqiq olunub və müasir dövrdə də bu tədqiqat sahəsi öz aktuallığını itirməyib. Ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsində müxtəlif prinsiplərdən çıxış edən dilçi alimlərimiz bir-biri ilə səsləşən müxtəlif fikirlər irəli sürərək bu məsələyə hər bir dil tarixçisi-alim özünəməxsus şəkildə müxtəlif rakurslardan yanaşıblar. Belə ki, Ə.Dəmirçizadə ədəbi dil tarixini 1938-ci ildən 1971-ci ilədək olan dövrü beş mərhələ kimi qruplaşdırıb. Ədəbi dil tarixini XV-XIX əsrlər, XIX-1905-ci il və ondan sonrakı dövrdən ibarət olduğu qənaətində olan B. Çobanzadə isə ədəbi dil tarixini üç mərhələyə ayıraraq dövrləşdirib. Ədəbi dil tarixini müxtəlif prinsiplər əsasında dövrləşdirən dilçi alim professorlarımızdan biri də türk dünyasında güclü qələmi ilə sayılıb-seçilən Azərbaycan dilçilik elminin fenomen şəxsiyyəti, görkəmli alimi, dil tarixçisi, türkoloq akademik Tofiq Hacıyevdir. “Ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsi xalqın dili ilə tarixi, mənəviyyatı ilə maddi mədəniyyəti, təfəkkür tərzi ilə iqtisadi həyat şəraiti, bədii düşüncəsi ilə əqli-zehni səviyyəsi arasındakı əlaqələri müəyyənləşdirilməsi kimi elmi-nəzəri əhəmiyyətə malikdir”-deyən akademik T. Hacıyev elmi araşdırmalarının çox hissəsini ədəbi dil tarixinin tədqiqinə həsr edib. Ədəbi dilin baş atributunun “norma” olduğu qeyd edərək alim ədəbi dili seçmə fonetik, leksik və qrammatik faktların sistemi kimi səciyyələndirir. Müəllifə görə, ədəbi dilin dövrləşməsi təsnifatında mərhələlərin bölgüsündə “ədəbi dilin üslubi təzahürlərinin kəmiyyəti, onların qarşılıqlı münasibətlərinin, ictimai vəzifələrinin xarakteri, bu təzahürlərin əsasında duran struktur və funksional əlamətlərin səciyyəsi, ədəbi dilin quruluşu, həcm və ictimai funksiyaları ilə dilin qeyri- ədəbi təzahürlərinin münasibəti” sistem olaraq əsasdır. Alim “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” kitabında Azərbaycan ədəbi dili tarixinin təsnifatında ona xas olan bəzi məsələləri ümumiləşdirərək qeyd edir ki,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
862 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “ədəbi dil öz inkişafında həmişə ümumxalq dilini qabaqlayır, onun avanqardı kimi çıxış edir. Xalq dili ümumən dildaxili qanunlarla bağlı olduğu halda, ədəbi dil dilxarici faktorlara daha çox həssasdır. Ədəbi dilin mütəhərrikliyə meyli ədəbi norma sistemində yenidən qurulma çevikliyində öz əksini tapır. Buna görə də xalq dilinin və ya milli dilin bir dövrü ədəbi dilin bir neçə mərhələsini ehtiva edə bilir”. O, ədəbi dilin dövrləşməsi təsnifatında yazı faktorunu, xalqın formalaşma və yüksəliş tarixini, dilə və üslublara olan münasibətini, təsir gücünü nəzərə alaraq Azərbaycan-türk ədəbi dili tarixini iki dövrə ayırır: Yazıyaqədərki dövr Yazılı dövr E.ə. II əsrdən eramızın VI əsrinə qədərki olan dövrü görkəmli alimimiz yazıyaqədərki dövr heasb edir. Şumer tarixi, Göy Türk dövlətinin yazılı abidələrini yazı mədəniyyətimizin yazıyaqədərki dövrünə aid nümunələr kimi dəyərləndirir. Ədəbi dilimizin yazılı mərhələsini üç dövrə bölən müəllif onu haqlı olaraq, VII-XII əsrlər, XIII- XVI əsrlər, XVII-XXI əsrlər kimi qruplaşdırır. Yazılı dövrün başlanğıc nöqtəsini “Dədə Qorqud kitabı”ndan başlayan T.Hacıyev sonuncu dövrü isə XX əsrin 30-cu illərindən sonrakı dövrə aid edərək yazılı dövr mərhələsini yekunlaşdırır. “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə başlanan bu mərhələsində T. Hacıyev bu abidəni ədəbi dilimizin yazılı dövrümüzün ilk nümunəsi sayır. VII və XII əsrləri əhatə edən dövrü alim yazılı dövrümüzün birinci mərhələsi sayaraq “Dədə Qorqud kitabı”ndan İ.Həsənoğlu yaradıcılığına kimi olan yazı nümunələrini bu dövrə aid edir. Divan ədəbiyyatı dilinin hakim dil kimi fəaliyyəti dövrünü alim iki pilləyə ayırır: 1) Divan ədəbiy- yatı dilinin başlanğıcı və ədəbi dilin Nəsimi dili ilə yekunlaşdırdığı XIII-XIV əsrlər; 2) Divan ədəbiy- yatı dilinin intibah, yüksəliş dövrü və milli ədəbi dilimizin müəyyənləşməsi dövrü (M.Füzuli dövrü). Tofiq Hacıyev milli ədəbi dilimizin yeni mərhələsini isə üç dövrdən ibarət olduğunu qeyd edir. I dövrü XVII- XVIII əsrlər hesab edən alim ədəbi dil normasının milliləşməsi, xəlqiləşməsi dövründən başlayıb realist ədəbiyyatı dilinin hakim mövqe kimi bərqərar olduğu dövr ilə yekunlaşdırır. Müəllif ikinci dövrü isə üslubların yenidən təşkil olunduğu dövr – XIX-XX əsrlər hesab edir. O, III dövrü isə üslubların sabitləşməsi və müasir ədəbi dilin formalaşdığı dövr hesab edərək XX əsrin 30-cu illərindən sonrakı dövrə aid etmək qənaətinə gəlir. Dilçiliyin tədqiqi tarixində ədəbi dilin dövrləşməsi məsələsi həmişə aktual mövzu olaraq bir çox alimlər tərəfindən araşdırılıb. Bu elmi araşdırmaların nəticəsində bir çox konsepsiyalar meydana gəlib. Lakin müasir dövrümüzdə ədəbi dilin dövrləşməsi ilə bağlı irəli sürülən və təsdiqini tapan doğru konsepsiya türk dilçilik salnaməsinin görkəmli alimi olan Tofiq Hacıyevə məxsusdur. Akademiki ədəbi dilin dövrləşdirilməsi məsələsi həmişə düşündürmüş və bir çox tədqiqatlar aparmağa sövq etmişdir. Bu elmi araşdırma isə düzgün təsnifat bölgüsü ilə diqqəti çəkir.
ANTROPONİMLƏRİN YARANMASINDA NİTQ HİSSƏLƏRİNİN ROLU Ceyhunə HÜSEYNOVA, Yeganə RƏHİMZADƏ Sumqayıt Dövlət Universiteti ceyhune.hüseyn@mail.ru AZƏRBAYCAN Müxtəlif xalqların adları onların tarixini əks etdirir, mədəniyyətindən xəbər verir. Adlar mədəniyyətdən xəbər verdiyi kimi bəzən ayrı-ayrı şəxslərin düşüncə tərzini, bəzən etnik göstəricilərini çatdırır. Azərbaycan, ümumiyyətlə türk xalqlarının təfəkküründə belə bir fikir vardır ki, adlar insanın gələcək taleyini həll edir. Deməli, adlar insana verilmiş ilk ən gözəl hədiyyədir. Qədim türk mədəniyyətində belə bir qanun da vardır ki, uşaqlar ərənlik göstərmiyincə onlara ad verməzdilər. Ad insana, insan da ada yaraşmalı idi. Ad qoyma məhz bu sujetlərə görə mədəniyyət hesab olunur. Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|