Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ- MƏDƏNİ FORMALARI Zümrüd MƏHƏRRƏMOVA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
867 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bu sözün klassik ədəbi nümunələrin dilində və şivələrdə ifadə etdiyi bütün mənalara əsasən deyə bilərik ki, bağır qədim türk dilində işlənmiş bağ, bəğ, ba kökünün «iç, içəri, daxili» mənası ilə bağlıdır (10, c.2, 19). «Tаriхən müхtəlif mənа bildirən bu söz «qаrаciyər» mənаsındа Gəncə, Kürdəmir, Qах, Mingəçеvir, Şəki, Şəmkir, Şuşа, Qаzах, «ürək, qəlb» mənаsındа isə Аğdаm, Cəlilаbаd,Füzuli, Kürdəmir, Qubа, Şəki, Gəncə, Nеftçаlа və s. şivələrdə işlədilir»(4, с.254) . Aparılan təhlillər göstərdi ki, somatizmlər Azərbaycan dilinin leksik fondunda ən qədim dil vahidləri qrupuna daxildirlər. Ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan dialektlərinin lüğət tərkibindəki frаzеоlоji vаhidlərin böyük əksəriyyətini sоmаtik frаzеоlоgizmlər təşkil еdir. Bunu qərb qrupu dialekt və şivələrindəki sabit söz birləşmələrinin komponentlərinin təhlili bir daha sübut etdi. Beləki, bu dil vahidlər çox geniş sabit birləşmələr əmələgətrimə imkanlarına malikdirlər və belə birləşmələrin işlənmə tezliyi də çox yüksəkdir.
NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ- MƏDƏNİ FORMALARI Zümrüd MƏHƏRRƏMOVA Gəncə Dövlət Universiteti ahmadov_mehman@mail.ru AZƏRBAYCAN
geniş ünsiyyətə xidmət etdiyi indiki zamanda düzgün, aydın, məntiqli, yığcam, canlı, sadə, dəqiq və təsirli danışa və yaza bilmək, başqa sözlə, yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mühüm tələb kimi qarşıya qoyulur.Nitq mədəniyyəti insanlara məxsus ümumi mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biridir. Bu anlayışa danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyəti də daxildir. Belə yüksək keyfiyyətə yiyələnən şəxs cəmiyyətin ictimai həyatında, onun hər hansı bir sahəsində fəal və məhsuldar iştirak etmək imkanına malik olur. Xüsusən, ziyalıların nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi vacib sayılır. Yazıçılar, müəllimlər, aktyorlar, radio və televiziya işçiləri, jurnalistlər, bədii söz ustaları nitqinin təsirliliyi, obrazlılığı, ifadəliliyi, məntiqliyi, zənginliyi ilə fərqlənməli, başqaları onların danışığından, oxusundan, yazdıqlarından nümunə götürməlidirlər. Dilçilik ədəbiyyatında nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti tətbiqi dilçilik sahəsi olub, hər hansı konkret bir dilin orfoepik, orfoqrafik, leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müəyyənləşdirən nəzəri axtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir”. Nitq insana verilmiş misilsiz bir nemətdir. Məhəmməd Füzuli “Ənisül-qəlb” əsərin də yazır ki, insanı onun dili ilə fərqləndirirlər. Nitqlə təfəkkür arasında sıx əlaqə görən, nitqi insanın şüurlu fəaliyyətinin nəticəsi sayan şair dilin ictimai mahiyyəti barədəki fikrini bir beytlə belə ümumiləşdirir. Eyləsən tutiyə təlim ədayi-kəlimat, Nitqi insan olur, amma özü insan olmur Nitqin mədəni və qeyri-mədəni formaları vardır. Hər bir insan nitq mədəniyyətinə yiyələnməyə çalışmalıdır. Nitqi yaxşılaşdırmaq üçün mədəni nitqin məziyyətlərinə də diqqət edilməlidir. Danışan zaman nitqin dəqiqliyinə, düzgünlüyünə, təmizliyinə, zənginliyinə, aydınlığına və.s fikir verilməlidir.Belə nitqi dinləyən dinləyici həmin danışıq üslubundan yorulmaz, hətta ondan həzz alar.Bunlardan başqa auditoriyada çıxış edilən zaman nitqin məziyyətlərinə əməl etmək kifayət etmir.Danışarkən mimika və jestlərdən də yerli-yerində istifadə edilməlidir. Əgər danışan şəxs sadəcə bir yerdə hərəkətsiz nitq söyləyərsə, amma fikrini gözəl səlis, dəqiq, düzgün ifadə edərsə, bu nitq yenə də quru və darıxdırıcı olar. Dinləyici söylənilən nitqdən tez yorular,dinləmək istəməz və ya fikri yayınar. Ona görə də nitqin mənalı olması üçün mimika və jestlərdən də bacarıqla istifadə etmək lazımdır. Nitqin yaranmasında ən böyük vasitə dildir. Dil ünsiyyət vasitəsi,nitq isə ünsiyyət prosesidir. Dil ünsiyyət vasitəsini yerinə yetirən şərti işarət sistemidir. Deməli, dil nitqi yaradır. Hər bir insanın özünə məxsus danışıq üslubu vardır. Buradan aydın olur ki, nitq insanın xarakterinin açılmasına yardımçı olur. O, insanın daxili aləminə enər və düşüncələrini ifadə etməyə başlayar. Sokrat deyirmiş: “Ey insan
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
868 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan danış səni tanıyım” Deməli, “insan öz dilinin altında gizlənir, danışmağa başlayandan sonra ağıllı və ya ağılsız olması bilinir”(Həzrəti Əli) İnsanların nitqi onları bir-birindən fərqləndirir. Ona görə ki, nitq fərdi xarakter daşıyır. Həsrət Həsənova görə hər kəs nitq mədəniyyətinin bütün növlərinə, janrlarına,ünsiyyətin müxtəlif formalarına yiyələnə bilməz və bunu ondan tələb etmək olmaz, lakin onun nitq mədəniyyətinin aktual xüsusiyyətlərinə yiyələnməsi vacibdir. Təbii ki, bu o qədər əhəmiyyətli bir mövzudur ki, Azərbaycan xalqı da el arasında mədəni və qeyri-mədəni nitqlə danışan adamları ayırmışdı. Məsələn el arasında gözəl, səlis, mədəni danışan adamlarla “özünə də qurban, sözünə də”, ”ağzından bal damır”, “dilinə qurban” və s. kimi ifadələri, özündən razı, yersiz, mənasız danışan adamlara isə “nə özünü bilir, nə sözünü”, “dilin qurusun”, “hər sözün öz yeri var, hər nöqtənin öz məqamı” kimi ifadələr işlədilir. Danışarkən bəzi sözlərdən istifadə olunur ki, bu da nitqi qeyri-mədəni edir. Bunlara yol verməmək üçün nitqin təmizliyini pozan əlamətləri bilməliyik. Aşağıdakı bir sıra xüsusiyyətlər nitqin qeyri-mədəni formalarını yaradır: Nitqdə məhəlli dialektlərə, yerli şivələrə məxsus danışıq tərzinə yol verilməsi. Əcnəbi sözlər lüzumsuz işlədilməsi. Nitqdə tüfeyli sözlərlərin sözlərdən istifadə. Jarqon sözlərin və ifadələrin işlədilməsi. Mədəni danışıqda başqasını təhqir etmək, heysiyyətinə toxunmaq məqsədini daşıyan söyüş və qarğışlara, ədəbsiz, təhqiramiz, qeyri-etik sözlərə, ifadələrə yer verilməsi Cəlil Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərin də Xudayar bəyin və Karabet ağanın dialoqunda nitqin qeyri-mədəni formalarına rast gəlirik: -Zəhmət olmasa bu ispiçkə çək, bu qovu yandırım. Karabet ağa qeyznən cavab verdi: -Sən məgər görmürsən ki, bura qəhvə dükanı deyil! İtil cəhənnəmə burdan, supa oğlu supa! İtil!(C. Məmmədquluzadə, seçilmiş əsərləri I-cild, Bakı-2004, səh59). Bu nümunədə həm varvarizmlərdən, həm də vulqarizmlərdən istifadə olunmuşdur. Bundan başqa dahi yazıçının “Ölülər” əsərində də nitqin qeyri-mədəni formalarına rast gəlmək olar: Şeyx Nəsrullah. Çün adəmira bə cənazə güzərənd və raqimani-kitabxanaye-qeybi ibrətxaneyi- kalbudi-insanra baxameyi-əcəl lövhi-təxteyi-tabut nigarənd həqq təla (C. Məmmədquluzadə,seçilmiş əsərləri I- cild,Bakı-2004, səh402). Nümunədə Şeyx Nəsrullahın dilindən deyilən sözlər başdan-başa ərəb-fars sözləridir, yəni ədəbi dildə bunlara varvarizmlər deyilir. Bu sözləri Şeyx Nəsrullahdan başqa heç kim başa düşmür. Təbii ki, Cəlil Məmmədquluzadə hər iki məşhur əsərində obrazları bir-birindən fərqləndirmək üçün bu cür ifadələrdən istifadə etmişdir. Bu elə başa düşünülməlidir ki, həmin ifadələr yazıçının yox, tiplərin dilidir. Çünki, Mirzə Cəlil Karabeti, Xudayar bəyi, Şeyx Nəsrullahı fərqləndirmək üçün məqsədli şəkildə bu cür sözlərdən istifadə etmişdir. Azərbaycanın böyük satirik şairləri zaman-zaman həcv yazmağa məcbur olmuşlar. Onlardan biri də məşhur satira şairi Qasım bəy Zakir olmuşdur. Onun “ Var özgə vilayətdə də tək-tək Köpək oğlu” adlı həcvini Hüseyn bəyə qarşı yazmışdır. Həcvlərdə imkan verilir ki, varvarizmlərdən istifadə olunsun. Q.Zakir də bundan istifadə edərək Hüseynlər kimi, Mehdiqulular kimi adamları bu üsulla ifşa etsin. Həmin həcvdən bir parçanı nəzərdən keçirək: Var özgə vilayətdə də tək –tək köpək oğlu, Hədsizdi bu viranədə, biçək, köpək oğlu ...Bir növ sənə sikkə vurum həcv ilə, yüz Suhan çəkələr eyləməyə həkk, köpək oğlu Q.Zakirin istifadə etdiyi köpək oğlu ifadəsi vulqar sözdür. Nitqdə işlənmiş bu cür ifadələr nitqin qeyri –mədəni formasının yaranmasına şərait yaradır. Ümumiyyətlə, hər bir insan nitqi üzərində çalışmalıdır. Nitq insanları, hətta dahi şəxsiyyətləri belə bir-birindən fərqləndirir.
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|