Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- II Dəxi haqqında.
- QƏRB QRUPU DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ “BAĞIR” SOMATİZİMLİ SABİT SÖZ BİRLƏRMƏLƏRİ MəlihəƏSƏDOVA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
865 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan yanədir (Nəsimi); “Hicrin etdi mən ğəribə uştə gör avarələr” (Xətai), “Qulluğuna gəldi üştə, yüz tuman təqsir ilən”, “Üştə can verdi ğəmindən xəstəxatir Kişvəri”, “Verdi can qul Kişvəri üştə tuman həsrət bilə” və s. II Dəxi haqqında. Fransız dilində d j – artıq, daha deməkdir. Məs.: “İl est d j tard” – artıq // daha gecdir. Bu sözün mənşəyi desja (des+ja: it. gia, isp. ya, port. ja (rus. уже // даже; bask: jada // dagoeneko – B.R.) – artıq, daha kimi izah edilsə də [2,88], türk mənşəli daxi /dəxi //daha sözü ilə bənzərliyi də göz önündədir. Digər tərəfdən, rus dilindəki даже sözünü klassik ədəbiyyatımızda hətta, üstəlik mənasında işlənən dəxi, müasir Türkiyə türkcəsindəki dahi forması ilə əvəz etmək mümkündür. Məsələn,“Онаискреннеподдерживаетьсвоихдрузей, можетсрадостьюпомочьдажесовершеннонезнакомомучеловеку, попавшемувбеду” – O,
açıqürəkliliklə öz dostlarına dayaq durur, hətta dara düşən heç tanımadığı insanlara belə /dəxi /dahi məmnuniyyətlə yardım edə bilir. Lüğətdən öyrənirik: даже – hətta, belə; ...da, ...də: пришливсе, дажестарики – hamı, hətta qocalar da gəlmişlər; тутдажесамврачбессилен – burada həkimin özü də acizdir; дажеи ... – heç, hətta: дажеинеподумал – heç ağlıma da gəlməyibdir [3,277]. Qeyd edək ki, qədim türk yazılı abidələrinin dilində dəxi ədatının qədim şəkli takı olmuşdur. Məs.: “takı nəgü kütər sizlər” (Uig I 43,7) – daha nə gözləyirsiniz? /daha nəyi güdürsünüz?; “Cıda birlə ya ok birlə takı kılıç birlə kalkan birlə atladı” (OKƏ 4,1) – Cida, yay, ox ilə, (также) dəxi qılınc, qalxan ilə atladı; “Alalıŋ ya takı kalkan tamqa bizgə bolsun buyan” (OKƏ 11,7) [1,536] – Alaq yay,
Tarixi qrammatika dərsliyində dəxi ədatı ifadə etdiyi mənaya görə iki cür izah edilmişdir: “a) da, də-nin tamamilə sinonimi olub, məzmun etibarilə eynidir: Ey xirqə giyən bən dəxi zünnarimi buldum. Bir dəxi səndən istərəm ancılayın xəbər kibi (Nəsimi); Mən dəxi görim gələndə anı. Mən dəxi nigara bağibanəm (Xətai); Bir vəsiyyətim dəxi oldur ki, (Füzuli); İslam ləşkərindən dəxi çox adamlar məcruh və məqtul oldu (Dərbəndnamə); b) İfadəyə qüvvət verən artıq (daha -B.R.) ədatının sinonimi kimi. Bu vəzifədə işlənən dəxi ədatının da, də ədatı ilə məzmun yaxınlığı bir o qədər də nəzərə çarpmır. Divdən dəxi nə qorqu çünki pənahim oldur. Dəxi götürməzdim baş anın əyağından (Nəsimi); Yox dəxi cəhanda ğəmküsarım. Dəxi nə yüz ilə varım onda (Xətai); Diməzəm dəxi saŋa aşiqəm, ey gül, zira, Saŋa aşiqlığım izhar edəli xar olubəm (Füzuli); Xubların yasəmən qoxulu zülfi, Dəxi məndə dinü iman qoymadı” (Vaqif); Şükr bari kim səni bir daxi gördük sağ, əsən (Kişvəri); “Dahi hanqı mərd mərdanə meydanə qədəm basacaqdur?!” (“Şühədanamə”). Bu qruplaşmaya üçüncünü də əlavə etmək olar. Belə ki, dəxi ədatının əvvəlkilərdən seçilən hətta, belə mənası da vardır ki, bu zaman rus dilindəki daje-yə yaxınlaşır: “Konşıya hədiyə virələr azdan çoqdan əgər xərac virür kafirsə daxi” (“Kitabi-müstəqim”); “Çox dəvə qırıldı, adəm dəxi”, “Bin qatır, bin dəvə dəxi belə” (M.Zərir); “Gecə kim, uyxuma girsən, istərəm ol uyxunu Kim, qiyamətdə daxı olmaya bidarı hənuz”, “Çıxmaya kuyin həvası Kişvərinin başıdan, Ol zaman daxı ki, dutsa toprağ altında vətən”, “Aŋa daxi olurlar xəlq mane”, “Köŋlümün lövhində oxurdum əlif qəddin rəvan, Mən daxi bir doğru hərf ögrənmədim ustadidən” (Kişvəri). Bu nümunələrdə də dəxiʼni daje ilə əvəz etsək, məna dəyişməyəcəkdir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
866 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan QƏRB QRUPU DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ “BAĞIR” SOMATİZİMLİ SABİT SÖZ BİRLƏRMƏLƏRİ MəlihəƏSƏDOVA Bakı Slavyan Universiteti melihe78@mail.ru AZƏRBAYCAN
Somatizm – insan və heyvanlara məxsus bədən üzvlərinin adlarıdır. Sabit söz birləşmələrinin formalaşmasında ən aktiv rol oynayan da bu dil vahidləridir. Dilçilik ədəbiyyatında somatizmlər əsasında formalaşan sabit söz birləşmələri ilə bağlı ayrıca bir tədqiqat əsəri yoxdur. Somatizmli birləşmələr haqqında yalnız sabit söz birləşmələri haqqında yazılan tədqiqatlarda onların formalaşmasında iştirak edən komponentlərdən danışılan zaman qrup kimi məlumat verilir. Somatizmlər Azərbayzan dialektlərində, xüsusilə də qərb qrupu dialekt və şivələrində maraqlı leksik- semantik qruplardan biridir. Ümumilikdə sabit söz birləşmələrində somatizmlərin çox işlənməsinin səbəbi bu dil vahidlərinin lüğət tərkibində semantik cəhətdən zəngin olamalarındadır. Obyektin xarakterindən asılı olaraq somatizmlər müxtəlif qatlara parçalanır: somonimlər, osteonimlər, splanxnonimlər, anqionimlər, sensonimlər, xəstəliklərin adları. Sabit söz birləşmələrinin tərkibindəki somatizmlər dialektdəki semantik məna çalarına görə fərqli mövqelərdə duraraq, fərqli məna çalarlıqları yaradırlar. Beləki, bəzi somatizmli sabit söz birləşmələri həddindən çox məcazi məna çalarlıqları yarada bilirsə də, bəzilərində bu semantik çalarlıq zəif və ya az ifadə olunur. Onların hər birini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:
də çiyər mənasını ifadə edən “bağır” sözüdür. Məsələn: bağrı yarılmaq (Gəncə) – qorxmaq, dərd çəkmək, sinəsinə dağ çəkmək, əzab çəkmək. Bağır kavavı çox xeyirridi (V.); – Bağırı içalatnan bir yerdə qazanda da pişirrix 1 (Qb.); – İkijə şiş bağır da çəx 1 sən
1 yaman olar (A.Sal.). Qeyd edək ki, Gəncə və Yevlax şivələrində bağır sözü əsasən «qara ciyər» mənasını bildirir. Ağ ciyər sözünü ifadə etmək üçün öfgə leksemi işlədilir: Öfgə quyrux yerinə işdiyir. Şivələrdə qara bağır, bağrıyarılmaq, bağrı çatdamax, bağrı qan olmax ifadələrinə də rast gəlinir: – Qara bağırı uşaxlar ye:flər, öfgələr qalıf (S.); – Beyqafıl çağırdılar dana, yazığın bağrı yarıldı (Bəyd.); – Heş demirsən, elə qorxudan uşa: n bağrı çatdıyar (Nər.).
Asemantik kök şəklində isə bağırsaq leksik vahidinin tərkibində qalmışdır. «Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti»ndə bağır «qaraciyərlə quyruqdan hazırlanan plov xuruşu» mənasında göstərilir (2, 48). Qarabağda aş qarası kimi istifadə edilən bağırbeyin adlanan xörək bişirilir və ayrıca da yeyilir (5, 107). Qərb qrupu şivələrində bağır sözü «qara ciyər», öfgə sözünün digər fonetik variantı olan öyfə «ağ ciyər» anlamında işlənir: – Bü:nkü bağır-öyfə savaxkı quyruxdan irəlidi (zərb-məsəl) (9, 198). Qərb qrupu dialektlərinə daxil olan Gəncə dialektində bu sözə “bağır-beyin” yemək adında da təsadüf edirik. Bu yemək qara ciyər və quzu quyruğundan hazırlanır. Hər ikisi ayrıca qaynadılaraq əzilir və bir-birinə qatılır. Paxla plovla (aş növü) yeyilir. Qərb qrupunda bu somatizmlə bağlı diqqətimizi cəlb edən sabit söz birləşmələrindən biri də “alabağır olmaq” birləşməsidir. Bu frazeologizmin birinci komponentinin tərkibindəki “ala” sözü qan mənasında işlənmiçdir və ciyəri qanamaq, ciyəri parçalanmaq mənalarını şişirtmə məqamında təqdim edir.
M.Kaşğarinin lüğətində bağır «qaraciyər», qədim türk lüğətində isə «ürək» mənasında qeydə alınmışdır (6, c.1, 366; 132, 78). «Əsrarnamə»də və digər qədim türk yazılı abidələrində «köks, sinə, ciyər, ağ ciyər, qara ciyər» mənalarını ifadə etdiyi göstərilir (9, 137). «Dədə Qorqud kitabı»nda bağrı
1 uzca oğul görünməz, bağrım yanar; Yandı bağrım, göynədi içim (7, 38, 61). Bağrı yanmaq ifadəsi «kədərlənmək, qəm-qüssəyə batmaq» anlamında izah olunur (8, 27). Bağır sözünə klassiklərimizin əsərlərində də təsadüf edirik; məsələn, Bəndən iraq olduğun bağrımı qan eylədi (9, 137). Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|