Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- XIX ƏSR DRAMATURGİYA DİLİNDƏ MÜRƏKKƏB CÜMLƏNİN MODALLAŞMAĞA DOĞRU TRANSFORMASİYASI Səkinə ŞƏRİFOVA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
869 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan XIX ƏSR DRAMATURGİYA DİLİNDƏ MÜRƏKKƏB CÜMLƏNİN MODALLAŞMAĞA DOĞRU TRANSFORMASİYASI Səkinə ŞƏRİFOVA AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu sekine.serifova@mail.ru AZƏRBAYCAN
Canlı danışıq dilində xüsusən monoloq və dialoqlardan ibarət səhnə dilində intonasiya, məntiqi vurğu, jest və mimika fikrin ifadəsi üçün başlıca amildir. Bu amillər istər mətn, istərsə də cümlə şəklində təqdim olunan mürəkkəb bütövlərdə danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibətini formalaşdıraraq modallaşmanın inkişafına yol açır. Təkrarolunmaz personajlar müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə yaratdığı obrazların hər birinin dilini elə real şəkildə canlandırmışdır ki, oxucu həmin obrazın səs tonunu, intonasiyasını eşidir, jest və mimikasını görür, rejissor və aktyor truppası olmadan da "səhnəyə" tamaşa edir. Bu baxımdan müəllifin personajların dili ilə təqdim etdiyi mürəkkəb bütövlər daha maraqlıdır. Belə ki, modallaşmağa doğru meylin güclü olması mürəkkəb bütövləri reduksiyaya uğradaraq sadə cümləyə doğru transformasiya edir. Dilin, ümumiyyətlə, qənaətə meyilli olması, reduksiyaya uğrayan kompopnentdə modal mənanın olması və tədricən inkişaf edərək üstünlük qazanması tabeli mürəkkəb cümlənin sadə cümləyə transformasiyasının əsas əlamətlərindəndir (1, 31). Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin baş cümləsində modallıq anlayışı xüsusilə hiss olunur. Bu baxımdan həmin cümlələri üç qrupa bölmək olar:
1) modallıq anlayışına daha çox yaxınlaşan cümlələr; 2) modallıq baxımından ikilik hiss olunan cümlələr;
3) modallıq anlayışından uzaqlaşan cümlələr. "Aid olduğu nitq hissəsinin struktur-semantik xüsusiyyətlərini müəyyən dərəcədə saxladığı üçün... sözlərin bir qisminin baş cümlə və ya ara söz kimi işləndiyini müəyyənləşdirmək bəzən çətinlik törədir" (2, 255). M.F.Axundzadənin əsərlərində modallaşmağa meylin müxtəlif təzahür formalarını müşahidə etmək mümkündür. Məsələn: "Şahbaz, doğrudur ki, Parijə getmək istəyirsən?" (3, 51) cümləsində Şahbazın Parijə getmək istəyinin həqiqət olub-olmadığının müəyyənləşdirilməsi üçün aktuallaşan hissə ("doğrudur ki") semantik cəhətdən ikili paylaşmaya məruz qalmışdır: 1) Şahbaz, sən, həqiqətən, Parijə getmək istəyirsən? 2) Şahbaz, doğru deyirlər ki, sən Parijə getmək istəyirsən? "Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və Dərviş Məstəli şah caduküni-məşhur" əsərindən götürülmüş bu nümunədə əsərin ümumi məzmunundan, hadisələrin gedişindən aydındır ki, 2-ci cümlə semantik cəhətdən mətnə uyğun gəlir. Çünki Şəhrəbanu xanım Şahbazın Parijə getmək istəyini Şərəfnisədən öyrənmiş, bu eşitdiyinin doğru olub-olmadığını bilmək üçün Şahbaza müraciət etmişdir. Buna görə də "Şahbaz, doğrudur ki, Parijə getmək istəyirsən?" cümləsi modallaşmaya meyl etsə də, mübtəda budaq cümləsi hesab olunur. Bu baxımdan digər 2 cümlənin də təhlili maraq doğura bilər: 1) Amma yəqinimdir ki, Bab dəxi bu növ pərpuçatı bir özgə libasa geydirib meydana çıxıbdır (4, 107). 2) Mənə yəqin hasil olubdur ki, bizdə hər adət və xasiyyət var isə, əksi Parij əhlindədir (3, 51). Hər iki cümlənin birinci komponenti (yəqinimdir, mənə yəqin hasil olubdur) ifadə baxımından fərqlənsə də, semantik cəhətdən eynidir. Cümlələrin hər ikisində birinci komponent baş, ikinci komponent isə mübtəda budaq cümləsidir. Təqdimat baxımından 1-ci cümlədəki "yəqinimdir" sözü xəbər, 2-ci cümlədəki "yəqin" sözü ara söz kimi işlənsə də, baş cümlənin hər ikisi mənə aydındır ki, mənə aydın oldu, mənə məlum oldu ifadələrinin sinonim variantı kimi çıxış edir. Bəzən modallıq (münasibət) ilə gerçəklik (fikrin özü) arasında elə bir yaxınlıq olur ki, onun incələnməsi böyük diqqət tələb edir: 1) Görükür ki, bir cavan, xoşsurət oğlansan (3, 86). 2) Görükür
Bu cümlələrdə "görükür ki" ifadəsi həm baş cümlə, həm də cümlə ara söz kimi anlaşıla bilər. Bu, "görükür" sözünün leksik mənasından uzaqlaşaraq modallaşmağa doğru meyil etməsi ilə bağlıdır, lakin tam modallaşma baş vermədiyi üçün bu cümlələr mübtəda budaq cümləli tabeli IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
870 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan mürəkkəb cümlə kimi də başa düşülə bilər. Budaq cümlələrin sadələşmə variantına nəzər salaq: 1) Bir cavan, xoşsurət oğlan olduğun üz-gözündən görünür; 2) Qoçaq oğlan olduğun əməlindən görünür; 3) Məndən soyumağın hərəkətindən görünür. Bu cümlələrə üz-gözündən, əməlindən, hərəkətindən sözləri müdaxilə olunmasa, 3-cü cümlənin modallaşmağa daha çox məruz qaldığı hiss olunar. "Hekayəti-xırs quldurbasan" əsərində divanbəyinin dili ilə verilən bir cümləyə də nəzər salaq: "Gərəkdir, tez işi isti ikən həqiqət eləmək, amma hələ gərək bir dəftərxanaya getmək" (3, 86). Buradakı "gərəkdir" ifadəsini mübtədası çatışmayan baş cümlə, yaxud modallıq anlayışına malik cümlə ara söz kimi düşünmək olar. Bunun bir səbəbi də üçüncü komponentdə (amma hələ gərək bir
şəklində qurduğu bu cümlədə modallıqla yanaşı, predikativliyin başa düşülməsinə də şərait yaratmışdır: İşi tez, isti ikən həqiqət eləmək, amma hələ (əvvəlcə) dəftərxanaya getmək gərəkdir. Modallıq qarışıq tipli mürəkkəb cümlələrin yaranmasına və ya əksinə, qarışıq tipli mürəkkəb cümlələrin sadələşməsinə də şərait yaradır: 1. Doğru deyirsən, baba dərviş, amma nə əcəb olurdu ki,
‒ Gərəkdir ki, gələn həftənin başında pullar hazır ola, yola düşək Molla İbrahimxəlilin hüzuruna, Xaçmaz dağlarına (3, 35). 1-ci cümlənin ümumi məzmununda mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə yerləşmişdir: "nə əcəb olurdu" baş cümlə, "bu xəbər elə bu saatda Müsyö Jordana çataydı, başımızdan olaydı" ikikomponentli yaxud səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə əsasında qurulmuş mübtəda budaq cümləsidir. "Amma" bağlayıcısı vasitəsilə cümlənin ümumi məzmununa qarşılaşdırma-ziddiyyət mənası da qatılmışdır. Deməli, cümlədəki "amma" bağlayıcısı cümlənin tam modelini qurmaqda önəmli rola malikdir. Əgər bu cümlədə "amma" bağlayıcısı işlənməsə, birinci komponent doğru deyirsən → doğrudur → doğrudan da istiqamətində dəyişərək cümlə funksiyasını itirə də bilər. Digər cümlələrdə mübtədası çatışmayan baş cümlələr (bəhər-hal gərəkdir ki, bu surətdə gərəkdir ki, gərəkdir ki) həm də modallıq anlayışına malik olmaqla, ardınca gələn zəncirvari qarışıq tipli mürəkkəb cümləyə sahib olmuşdur. Cümlənin qrammatik yükünü baş üzvlər daşısa da, semantik yükünü akktuallaşmış üzvlər daşıyır. Cümlənin modallaşmağa doğru transformasiyasında isə məhz aktuallaşma mühüm rol oynayır. AZƏRBAYCAN DİLİNİN SEMANTİKASININ ASPEKTLƏRİ (POLİSEMİYA VƏ OMONİMİYA) Günel ALLAHVERDİYEVA Bakı Slavyan Universiteti al_gunel@mail.ru AZƏRBAYCAN Dilin əsas funksional-struktur vahidi olan söz, müxtəlif semantik çalarlara malikdir. Hər hansı bir dildə sözlərin leksik-semantik inkişafı və funksionallaşması milli dilin daxili zənginliyini əks etdirən hadisələrdən biri kimi təzahür edir. Dildə hər hansı əşya, hadisə, əlamət adı olan bir sözdən başqa əşya, hadisə, əlaməti əks etdirmək üçün də istifadə olunur. Eyni zamanda, nəzərə almaq olar ki, “dildə olan sözlər sistemin ünsürləri kimi bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə deyil, qarşılıqlı əlaqə və münasibətdədir” [2, 5]. İ.Məmmədovun bu fikri onu təsdiqləyir ki, sözlərin leksik-semantik inkişafı digər sözlərlə sintaktik əlaqədə meydana çıxır. Burada daha çox nəzərə çarpan sözlərin semantik əhatə dairəsi əldə etməsidir. Eyni zamanda, çoxmənalılıq da bədii üslubda özünə mühüm yer qazanır, ekspressivlik və emosionalliq, obrazlılıq yaradan vasitələrdən biri kimi özünü göstərir. Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|