Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
885 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “Sabirin tənqid hədəfləri niyə azalmır, əksinə, artır? Çünki ədəbiyyat dərdi göstərir, yaxşı ifadə edir, ancaq onu aradan qaldırmaq isə insanlardan hünər istəyir.” Doğrudan da, Sabir dərd şairidir. Ümumiyyətlə, bütün dönəmlər üçün Sabirin satiraları hər zaman aktual olacaq. O zaman ki, şairin tipləri azalacaq, həyatda qalmayacaq, biləcəyik ki, onun dərdinə dərman tapılıb. “…Əlli il bundan əvvəl Sabir kimi bir ədib bizdə zühur etsə idi, yazıları indiki kimi xalq tərəfindən qəbul edilsə idi, biz əlli il qabaq düşmüş olardıq.” Mirzə Ələkbər Sabir çox vaxt qəzəbini boğa bilmirdi, öldürücü, ifşaedici satiradan bol-bol istifadə edirdi, hətta vulqar sözləri işlətməkdən belə çəkinmirdi. Məqsəd, amal isə birdir: millətin intibahı. O, keçmişdə yazsa belə, sanki, bu günümüzdən danışır, çünki indi həmin satiralar yazılsaydı, onun tənqid hədəfləri daha çox olardı. İnsan özüylə üz-üzə qalmalı, özünü yaratmağı bacarmalıdır. Nə qədər ki, millət olaraq ayılmamışıq, var ola bilməyəcəyik. Var olmaq imkanımız isə var. O imkanı üzə çıxarmalıyıq.
Bakı Slavyan Universiteti pearl087@hotmail.com AZƏRBAYCAN
Sintaktik vasitələrə söz sırası, təkrarlar, paralellizm və s. daxil edilir. Söz sırası MSB-nin cümlələrində sözlərin qanunauyğun və ardıcıllıqla yerləşməsi, düzülüşüdür. Söz sırası mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentlərini bağlamaqla yanaşı, dildə qrammatik-semantik və üslubi funksiyaları yerinə yetirir. Prof. K.Abdullayev mətn haqqında yazır: “mətn elə bir sintaktik kompleksdir ki, başqa sintaktik kompleksin, yəni cümlənin onun məna nöqteyi-nəzərindən nisbi qeyri-bitkinliyini, müəyyən semantik naqisliyini aradan götürür”. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, sintaktik bütövü təşkil edən hər bir komponentdə sözlərin sırası mətnin qurulma texnikasına daxil olduğu kimi, hər bir komponentin sırası da bu prosesdə fəal sintaktik gücə malikdir. Ona görə də “sıra” anlayışını mətn sintaksisindən danışarkən həm sözlərin, həm də komponentlərin sırası kimi anlamaq lazımdır. Eyni zamanda mətn daxilində “söz sırası” anlayışı ilə “cümlə üzvlərinin sırası” anlayışları da fərqli anlayışlardır. Söz sırası dedikdə biz tək cümlə üzvlərini yox, onlarla yanaşı ara söz, xitab, qoşma, bağlayıcı, ədat və nidaların da cümlədə yerini nəzərdə tuturuq. Cümlə üzvlərinin hər birinin özünəməxsus mövqeyi onların sırasını müəyyən edir. Cümlə üzvlərinin sırası pozulduqda cümlənin mənası ya tamamilə, ya da qismən dəyişildiyi kimi, bəzən də mənasızlığa yol verilir. Bütün bunları aydın təsəvvür etmək üçün onları bir- birilə əlaqədə nəzərdən keçirmək lazımdır. Prof. Fəxrəddin Veysəlli “Struktur dilçiliyin əsasları” kitabında yazır: “Söz sırası ənənəvi mənada sözlərin düz xətt boyunca düzülüşü kimi başa düşülür. Söz sırası anlayışı cümlə qurmaq, ünsiyyətə girməklə bağlı olduğundan burada sintaktik əlaqələr nəzərə alınmalı, ona görə də onun izahı sintaksislə birgə götürülməlidir”. Məlumdur ki, ayrıca götürülmüş, yəni mətndə tamamilə təcrid edilmiş söz heç də həmişə konkret bir məna bildirmir. O yalnız cümlə daxilində konkret bir məna əldə edir. Sözlər müəyyən mövzu ilə bağlı cümlələr yaradır, cümlələr isə öz növbəsində daha böyük sintaktik vahidlər əmələ gətirir. Prof. Q.Kazımov söz sırası haqqında yazır: “söz sırası mətnin təşkilində həm qrammatik, həm də üslubi funksiya daşıyır”. Yəni, söz sırası həm bilavasitə əlaqələrin yaranmasına, komponentlərin bir-birilə qrammatik əlaqəsinə kömək edir, həm də emosionallığa xidmət edir. Söz sırası həm də üslubi vasitədir. Buna görə də söz sırası ədəbi dildə cümlələrin yaranmasında mühüm rol oynayır. Söz sırasının üslubla bağlı dəyişməsi dinamik vurğu nəticəsində mümkün olur. Söz sırası MSB-ni təşkil edən formal-qrammatik (sintaktik) vasitələrdəndir. Bu məsələ ilə bağlı əsas bu cəhətlər özünü göstərir: cümlələr arasında əlaqə, cümlənin akual üzvlənməsi, müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik, yarımçıqlıq.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
886 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Mürəkkəb sintaktik bütövün cümlələri mətndən asılı olaraq bir neçə cür sıralana bilir. Bu zaman cümlələr arasında əlaqə sözlərin sırasına təsir göstərir. Mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərini təşkil edən cümlələr eyni hüquqlu deyil. Bütövü təşkil edən, mətndə sıralanan cümlələrdən biri mərkəzi rol oynayır. Sıralanmada növbəti cümlələrdən biri həmin mərkəzi cümlədə qoyulan fikri açmağa, onu tamamlamağa xidmət göstərir. Fikrin mənanın açılması prosesində sonrakı cümlənin strukturunda müəyyən dəyişkənlik baş verir, yəni cümlə inversiyaya məruz qalır. Dil vahidlərinin sırası kateqoriyaların bir-birinə olan qarşılıqlı münasibətindən doğur. Lakin semantik əsaslar üzrə sıralanma bəzən qrammatik formalarda təsbit olunur, bəzən isə təsbit olunmur, cümlədə sözlərin sıralanmasının göstəriciləri dedikdə qrammatik formalarla təsbit olunan sıralanma nəzərdə tutulur. Əlbəttə, bu fikir birinci növbədə, dil vahidlərinin sıralanmasına aiddir. Çünki sistem və sıra anlayışları bir-birinə yaxındır. Biz sistem dedikdə vahidlərin /ünsürlərin/ müəyyən sırasını, ardıcıllı- ğını nəzərdə tuturuq. Dil vahidlərinin sıralanması sistemi dilin istər böyük, istərsə də kiçik ünsürləri arasındakı əlaqəni nizama salır, onu tənzim edir. Dilin bütün sistemlərində, bir növ ahəng yaradır. Beləliklə, dildə vahid sıra sistemi meydana çıxır. Vahid sıra sistemi isə müəyyən qanunlar əsasında cərəyan edir. Prof. Əbdürəhman Cavadov yazır: “Dildə sabit və vahid sıralanma sisteminin qanunauyğunluqlarını meydana çıxarmaq üçün bir sıra şərtlər olmalıdır. Bu şərtlərdən birincisi həmin sıra sisteminin necə müəyyənləşdirilməsi məsələsidir”. Dildəki sıra sistemini açıb göstərmək üçün həm morfoloji, həm də sintaktik vahidlərin sıralanması qarşılıqlı şəkildə öyrənilməlidir. Morfoloji, xüsusilə sintaktik vahidlərin sıralanma qanunlarını müəyyənləşdirmək üçün inversiyaya məruz qalmayan formalara müraciət etmək lazımdır. Başqa sözlə desək, dil vahidlərinin sıralanması qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaq üçün inversiyaya məruz qala bilməyən vahidlər bir-biri ilə tutuşdurulmalı, alınan nəticə ümumi qanun kimi, norma kimi qəbul edilməlidir. İnversiya oluna bilməyən vahidlərə ona görə müraciət etmək lazımdır ki, bunlar dilin potensial imkanlarını əks etdirir, dilin daxili qanunları əsasında yaranır. Dil vahidlərinin sıralanması da başqa dil hadisələri kimi dilin daxili qanunları əsasında baş verir. Bu o deməkdir ki, mən evə gedirəm və ya mən evdən gəlirəm cümlələrində yönlük və çıxışlıq halları dilin daxili qanunları əsasında, felin tələbinə görə işləndiyi kimi, bu cümləyə daxil olan sözlər də müəyyən qanunlar əsasında sıralanmışdır. Yaxud, gedirəm felində kök və şəkilçilər müəyyən qanun əsasında düzülmüşdür. Dünya dillərində söz sırasının iki mühüm funksiyası vardır: − Sintaktik-semantik funksiya; − Üslubi funksiya Sintaktik-semantik funksiya dedikdə cümlədə sözlərin yeri dəyişdikdə həm cümlənin mənasının, həm də sözün sintaktik vəzifəsi dəyişir. Azərbaycan dilində bu halda yalnız mübtəda ilə qeyri- müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın münasibətində rast gəlirik. Söz sırasının üslubi funksiyası isə o deməkdir ki, cümlədə sözlərin yeri dəyişdikdə sözün sintaktik funksiyası və cümlənin mənası dəyişmir, bu və ya digər üzv aktuallaşdırılaraq daha qabarıq nəzərə çarpdırılır. Sıralanma dil qatlarının hamısını əhatə edir. Sıralanmanın əhatə etdiyi sahələrdə sıra ilə yanaşı, hər bir sahənin /sistemin/ özünəməxsus qanun-qaydaları da vardır. Ayrı-ayrı qatlara məxsus qanun-qaydaları da vardır. Ayrı-ayrı qatlara məxsus qanun-qaydalar ancaq o qat daxilində dövr edir, o sistem daxilində qüvvədədir. Söz sırası da intonasiya kimi cümlə strukturunun və onun invariantlarının əmələ gəlməsini təmin edən dil vasitəsidir. Tədqiqatımız göstərir ki, MSB-nin cümlələrində adi söz sırası aşağıdakı kimidir. Sintaktik bütövün birinci cümləsi söyləmin çıxış nöqtəsi (əsası) – sonuncu cümlə söyləmin nüvəsidir. Mənanın açımı söyləmin çıxış nöqtəsindən söyləmin nüvəsinə doğru gedir. Bəzən inversiya nəticəsində mətnin cümlələrində söyləmin çıxış nöqtəsi və nüvəsi öz mövqelərini dəyişirlər. Birinci qrup söz sırasını – normal söz sırasını V.Matezius “Çex dilində söz sırasının əsas funksiyası” əsərində “obyektiv”, ikincini isə “subyektiv sıra” adlandırmışdır. Söz sırası semantik strukturların iştirakı ilə MSB-də cümlənin elementlərini elə yerləşdirir ki, hər bir element informasiyanın inkişafında, genişlənməsində, cümlənin tema və remaya ayrılmasında əsas rol oynayır.
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|