Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- GEOONOMASTİKA VƏ İNSAN COĞRAFİYASI PROBLEMİ Yedgar CƏFƏROV
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
839 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Türk xalqlarının milli-mənəvi dəyərlərinin daşıyıcısı olan qədim türk yazılı abidələrinin dilinə nəzər salsaq, burada işlənən arxaizmlərin müxtəlif türk xalqlarının dastanlarının, oğuznamələrinin dilində təzahürünü aydın müşahidə etmək olar.Lakin bu arxaizmlər zaman keçdikcə müxtəlif fonetik, leksik, semantik dəyişikliyə uğrayaraq dilimizə gəlmişdir. Məs: Ud sözü qədim türk yazılı abidələrində on iki illik qədim türk təqviminin bir ili kimi inək anlamında işlənmişdir: ud yıllıq-inək ili .Eyni semantikada M.Kaşğarinin “Divan”ında sığır, inək kimi izah olunur.Lakin hər iki mənbədə ud həmçinin yuxu mənasında verilmişdir:tiyin, türk bodun üçüntün udımadım, küktüz
formasinda təzahüründə fono-semantikanin izləri daha aydin müşahidə olunur.Belə ki u səsi qədim dildə həm xitab kimi işlənmiş, həm də yuxu anlamını ifadə etmişdir.Hazırda türk dillərində eyni semantikada istifadə olunan uyku, yuxu sözləri əyani göstəricilərdir. “Kitabi Dədə Qorqud”un və “Oğuznamə”lərin dilində isə ud semantik differensiasiya ilə müşahidə olunaraq abır-həya sözlərini ifadə etmişdir.Ensklopedik lüğətdə udlu sözü utanmaq sözünün derivatı kimi izah olunur.Fars dilində isə əl ud-ağac anlamında işlənməkdədir. Hazırda isə sözün çalğı aləti və udmaq feli semantikasından istifadə edirik. Uçmaq sözü qədim abidələrdə ölmək, buxarlanmaq, uçmaq (hazırkı semantikada) mənalarında verildiyi halda. “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində və S. Əlizadənin “Oğuznamə”sində behişt, cənnət sözünü ifadə edir:ağ saqallu baban yeri uçmaq olsun. Qədim miflərə görə (inanclara görə) insan ölərkən onun ruhu bədənindən ayrılaraq göyə qalxır, uçur. Məsələyə bu aspektdən baxsaq, bu sözün semantikasının o qədər də dəyişikliyə uğramamasını deyə bilərik. Müasir dilin lüğət tərkibində isə
“Kitabi Dədə Qorqud”un dilində Güyəgü ,göygü şəklində işlənən fonetik arxaizmi hazırda qohumluq termini olan kürəkən anlamında dilimizdə işlənməkdədir:kül təpəcik olmaz,güyəgü oğul olmaz. Bu sözün qalığı olaraq dialektlərdə kürəkən sözü göy(mənim göyüm göyərmiş heç bir işin qulpundan yapışmır(Tovuz)), gev ( qızımın ərinə diirəm (Culfa)) kimi istifadə olunur. Qədim türk yazılı abidələrinin dilinə nəzər salsaq bu terminin semantikasını bu cür izah etmək olar.Belə ki, kü sözü xəbər, səs,ad,san,şöhrət mənasında, küdənsözü qonaq mənalarında işlənmişdir.Bu mənalara əsaslanaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, abidələrin dilində küdəgü kimi verilən kürəkən sözü” evə gəlib sonradan qohum-əqraba arasında məhşurlaşan şəxs”anlamındadır. Güdəgü sözündə cingiltili samitlərin ahəngi daha aydın nəzərə çarpır. Dildə olan arxaizmlərdə bu cür semantik ayrılmanın səbəbini çox güman ki, dilin fonetik qabığında müxtəlif hadisə və qanunların təzahür etməsi ilə əlaqələndirmək olar.
Yedgar CƏFƏROV AMEA Nəsimi adına Dilçilikİnstitutu yedgar@yandex.ru AZƏRBAYCAN Dil, müəyyən mənada, həm də təhtəlşüur hadisəsi olduğundan, hər hansı bir insanın danışarkən seçdiyi sözlərlə onun düşüncəsinin mənzərəsini canlandırmaq olar. Bu vasitə insan və cəmiyyəti qarşılıqlı əlaqədə, həm də bir tərəfdən psixoloji, digər tərəfdən isə sosial yöndən öyrənməyə imkan verir. Yəni, bir psixoloq bu metodun köməyi ilə konkret fərdin dünyagörüşünü, mədəni səviyyəsini, mühitin təsirlərinə münasibətini müəyyən edə bildiyi kimi, bir sosioloq da publik-mediatik dildə baş verən yenilik və dəyişikliklərin işığında cəmiyyətdə gedən hansısa proseslər haqqında müəyyən nəticələrə gələ bilər. İnsanların öz övladlarına qoyduqları adların statistik analizi, bu baxımdan, ictimai şüurun inkişaf meyllərinin aydınlaşdırılmasından ötrü əsaslı istiqamətlər verir. Ayrı-ayrı fərdlərin, ümumilikdə isə toplumun müxtəlif məsələlərlə bağlı düşüncələrini, münasibətini müəyyən etmək, adətən, çox çətin olur və bundan ötrü böyük tədqiqat qurumları fəaliyyət göstərir. Bu məqsədlə keçirilən sorğular, cəmiyyətin mikromodelini yaratmaqla aparılan analizlər bir çox hallarda ictimai həyatda gedən latent
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
840 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan proseslərin izlənməsi üçün kifayət etmir. Çünki ünvanlanmış sorğulara fərdlərin cavabları sırf subyektivizm məsələsidir və bu cavablar onların əsl münasibətini əks etdirməyə də bilər. Amma övladlara qoyulan adlar insanlar üçün bir mənəvi dəyərdir və digər mental xüsusiyyətlər kimi onlar bu dəyərə münasibətdə də tam səmimidirlər. Bu baxımdan xüsusi adlar sosial informasiya daşıyıcılarıdır. Adların xüsusi məqsədlərlə statistik analizi, adların işlənmə tezliyi üzrə müvafiq nisbətlərin müəyyənləşdirilməsi bizə cəmiyyət haqqında maraqlı informasiyalar əldə etmək imkanı verir. Ad sistemində konkret informasiyanın assosiativ işarəsinə çevrilmiş adlar vardır. Məsələn, Məhəmməd, Fatimə, Zəhra və s. adlarında İslam dininin, Əli, Həsən, Hüseyn adlarında İslamın bir, Ömər, Osman adlarında digər bir təriqətinin, İsa, Məryəm adlarında xristianlığın, İsrail, Binyamin və s. adlarında iudaizmin, Yusif adında dinlərin qarşılıqlı əlaqəsinin ifadə olunduğu məlumdur. Əlbəttə, bütün bu adların körpələrə qoyulması müəyyən istisnalarda sırf təsadüf də ola bilər. Amma əksər hallarda bu adlar seçilərkən, onların assosiativ mənaları da mütləq nəzərə alınır və beləliklə bu adların bölgələr üzrə artıb azalan nisbəti cəmiyyətdə gedən proseslərin təhlili üçün maraqlı material verir. Adlarda bəzən regionlar xüsusiyyətlər də əks olunur. Belə ki, konkret bir region üçün xarakterik olan adlar, soyadlar vardır və bu onomastik vahidlərə diqqət yetirməklə bu adı, yaxud soyadı daşıyan şəxsin regional mənsubiyyəti haqqında ilkin qənaət formalaşır. Azərbaycanda soyadların, regiondan asılı olmayaraq ümumi standart formantlar əsasında müəy- yənləşməsi belə bir soyad xəritəsinin hazırlanmasına imkan verməsə də, bir çox ölkələrdə, məsələn, Gürcüstanda soyad sonluqlarının regional xarakteri maraqlı proseslərin izlənməsinə şərait yaradır. Gürcüstanda -dze, - şvili, - ani, - ia, - ua, -ava, - uli, - uri, - ti kimi onlarca belə soyad formantları var- dır ki, bunlar ayrı-ayrı coğrafi ərazilərə mənsub əhalini digər ərazilərin adamlarından fərqləndirmək imkanı verir. Məsələn, Tiflisdə əhalinin 45 faizi -idze, Kaxetiyanın 90 faizi -işvili, Tuşetiyanın 76 faizi -idze, Svanetiyanın 84 faizi -ani, Mesxetanın 72 faizi -işvili formantlı soyad daşıyır. Əgər nəzərə alsaq ki, müstəqillik dövründə Azərbaycanda da oğlu, qızı, zadə, -lı 4 formantlarından istifadəyə icazə verilmiş və vətəndaşlar arasında soyadların milliləşdirilməsinə meyl güclənmişdir, son illər üzrə soyadların dəyişməsi statistikasını izləməklə hansı regionun bu məsələdə daha fəallıq göstər- diyinin və hansı formantın seçildiyinin müəyyənləşdirilməsi maraqlı nəticələrlə müşayiət edilə bilər. Şəxs adları və soyadlarla yanaşı, coğrafi adların (toponimlər) də ərazidəki mikrotoponimlər fonunda statistik analizi, yer adlarının rəqəmli məlumat bazalarının başqa ölkələrdə, xüsusilə də türkdilli ölkələrdə mövcud olan analoji məlumat bazaları ilə çarpazlaşdırılması, xalqların hərəkət trayektoriyalarının müəyyənləşdirilməsi, indiyə qədər mübahisəli qalan bir çox tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılması baxımından son dərəcə faydalıdır. Azərbaycan ərazisindəki adların statistik metodların köməyi ilə öyrənilməsi multikulturalizm ideyası baxımından da əhəmiyyətlidir. Çoxmillətli ölkə olan Azərbaycanda xüsusi adların müqayisəli şəkildə analizi, bu sahədə mədəniyyətlərin bir-birinə qarşılıqlı təsirlərinin üzə çıxarılması, inkişaf meyllərinin müəyyənləşdirilməsi multikulturalizm təşəbbüslərinə böyük töhfə verərdi. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının bu cür statistik analizlərin aparılmasına möcüzəvi imkanlar yaratdığı müasir dövrümüzdə cəmiyyətin idarə olunmasında adlardan istifadə amilindən irəli gələrək yeni bir elm sahəsi kimi insan coğrafiyasının (human geography) dünyanın müxtəlif elm mərkəzləri üçün populyarlığı get-gedə artmaqdadır. İnsan coğrafiyası cəmiyyətləri, onların xarakterik xüsusiyyətlərini, fəaliyyətlərini, bu cəmiyyətə xas ictimai düşüncə tərzini onların bağlı olduqları coğrafi çevrə ilə əlaqəli şəkildə öyrənən elmi istiqamətdir. Ərazinin tarixi-coğrafi xüsusiyyətləri ilə əhali tərkibi arasındakı münasibətlərin müəyyənləşdiril- məsi, məskunlaşmaların bölgələr üzrə paylanmasına təsir göstərən təbii və bəşəri amillərin üzə çıxarılması, bu təsirlərin müasir dövrdə də izlənməsi zamanı onomastik vahidlər maraqlı materiallar təqdim etdiyindən onomastikanın çoxsaylı terminləri sırasında son illər geoonomastika termini çox tez-tez nəzərə çarpmaqdadır. Geoonomastikaya müəyyən ərazilərdə xüsusi adların necə törəməsi faktlarını sistemləşdirən bir elm sahəsi kimi yanaşa bilərik. Bura aşağıdakılar aid edilməlidir: -geoonomastika - xüsusi adların əmələ gəlməsini coğrafiya ilə əlaqəli şəkildə öyrənən bir elm sahəsi; -geoonomast, geoonomastikian, yaxud geoonomatologist – xüsusi adları coğrafiya ilə əlaqəli şəkildə öyrənən şəxs; -geoonomastikon - bir və ya daha çox ərazi hüduduna aid xüsusi adlar siyahısının, terminlərin toplandığı onomastik lüğət;
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|