Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- QƏDİM TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ BƏZİ ARXAİZMLƏRİN ORTA ƏSR ABİDƏLƏRİNDƏ VƏ MÜASİR DİLDƏ TƏZAHÜRÜ Nəsib ƏLİZADƏ
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
837 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Heydər Əliyev diqqəti məsələyə cəlb etmək üçün vəziyyəti quru rəqəmlər, texniki hesabat xarakterli mülahizələrlə deyil, olduqca səmimi sözlərlə təsvir edir. O, bir qayda olaraq, xalq arasında deyildiyi kimi “özündən danışır “. Onun nitqində yazı dilinin yorucu təsiri yoxdur. Nizami Xudiyev qeyd etmişdir ki, Heydər Əliyevin nitqində emosional məqamların meydana çıxması aşağıdakı şərtlərdən irəli gəlir: 1) natiqin bir azərbaycanlı- şərqli olaraq xarakterindəki emosionallıq təzahürlərindən; 2) Heydər Əliyevin şəxsi-fərdi psixologiyasından; 3) dövrün, zamanın mürəkkəbliyi, ictimai-siyasi hadisələrin əsəbləri daim gərgin saxlaması, gözlənilməz halların meydana çıxması və s.-dən. Heydər Əliyev nitqinin emotiv intonasiyası çox zəngindir, lakin qısa müddət ərzində Azərbaycana “rəhbərlik etmiş “ bəzi “başçı”lardan fərqli olaraq, həmin emotiv zənginliyi böyük ağıl, məntiq, idrak idarə edir. Onun nitqi haqqında belə deyirlər:”Onun nitqində intelektual təməli olmayan emosiya, demək olar ki, yoxdur.” Ümumiyyətlə, hər bir natiq-istər qüdrətli, istər orta səviyyəli, istərsə də zəif olsun-öz nitqində aşağıdakı üç aktı nümayiş etdirir: informasiya; məntiq;
emosiya; Heydər Əliyevdə bunların üçünü də müşahidə etmək olar. O, hər bir ideoloq, həm də bir natiq kimi zəngin informasiyaya əsaslanır, yəni həmin informasiya ilə silahlanaraq mənsub olduğu xalqın, rəhbərlik etdiyi dövlətin mənafeyini müdafiə edir. Onun verdiyi informasiya o qədər zəngin olur ki, bu və ya digər sahəyə rəhbərlik edən mütəxəssisin verdiyi məlumatlarda nəyin doğru, nəyin yalan, nəyin isə qeyri-dəqiq olduğunu dərhal müəyyən edə bilir. O,düşünərək danışır, sanki bütün varlığı, düşüncəsi, emosiyası və daxili inamı ilə danışır. Nizami Gəncəvi bunu daha gözəl işıqlandırmışdı : Sözün qanadları var, quş kimi incə-incə, Dünyada söz olmasa, nəyə gərək düşüncə! M.T.Siseron yazır : ”...Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər. Filosof natiqdən aşağı səviyyədə durur. Çünki hər filosof natiq ola bilmir, natiq isə filosofların öyrətdiyi bütün bilikləri əxz etməyi bacarır.” Natiq düşünüb danışaraq, ətrafdakı insanları da düşündürməyə çalışmalıdır. Natiqin nitqi yorucu olmamalıdır, əks halda bu dinləyicini yora bilər. Heydər Əliyev bunu nitqində nəzərə alırdı. O, öz fikrini, ideyasını yüksək inamla insanlara aşılayırdı. Heydər Əliyevin mimikası, pantomimikası, intonasiyası onun nitqinin təsir gücünü artırır. Onun nitqi hər zaman xalqını, dövlətini doğru yola, parlaq gələcəyə səsləmişdir. Natiqlik sənətinin yarandığı dövrdən indiyədək adını tarixlərə yazdıran Aristotel, Demosfen, Sise ron, Yuli Sezar kimi natiqlər vardır ki, bu gün də onların adı görkəmli natiqlər sırasında çəkilir. Heydər Əliyev də şərq natiqləri içərisində birinci hesab oluna bilər. Əminliklə demək olar ki, Azərbaycanda və yaxın Şərqdə siyasi natiqliyin ən nüfuzlu nümayəndəsi məhz ulu öndər Heydər Əliyevdir.
Sumqayıt Dövlət Universiteti sdu.qrup.974@hotmail.com AZƏRBAYCAN Bəzi türkoloqlar belə fərz edirlər ki, qədim türk dilində sifət olmamışdır. Lakin qədim türk yazılı abidələrində kifayət qədər əlamət bildirən sözlərin olması buna əsas verir ki, sifət türk dillərində çox qədim tarixə malikdir. Misal olaraq Göytürk yazılı abidələrində kağıt – bərk, adgü –yaxşı, suçik – şırın, yablak – pis ; Qədim Uyğur dilində yaş – təzə, yeg-yaxşı, tovrağ – cəld; “Orxon Yenisey” yazılarında edgü- yaxşı, kara – qara, kök – göy kimi əlamət bildirən sözləri qeyd etmək olar. Əlisa Şükürlü bu cür sözləri əsli sifətlər adlandırmışdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
838 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Tarixən sifətlərin daha çox əşyaya aid olmasına baxmayaraq, zaman keçdikcə, danışıq dilinin formalaşması nəticəsində əsli sifətlər əşyanın əlaməti ilə bərabər hərəkətin də əlamətini bildirmişlər. Məs: Ağıllı düşmən nadan dostdan yaxşıdır. Rəsm əsəri çox gözəl işlənib. Birinci nümunədə əlamət əşyaya, ikincidə isə hərəkətə aid olmuşdur. Lakin sonralar hərəkətin əlamətini bildirən sözlər zərf adlandırılmışdır. Halbuki, F.Zeynalov, C. Cəfərov, A.Həsənov kimi dilçi alimlər qeyd edirlər ki, “bir söz yalnız bir nitq hissəsinə aiddir.” Əgər bir söz yalnız bir nitq hissəsi olursa, bəs nəyə görə biz əlamət bildirən əsli sifətləri hərəkətə aid olduqda zərf adlandırırıq? Deməli, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz alimlərin fikrinə əsasən, əslində, sifətlər 3 yerə bölünə bilər. 1) əşyanın əlamətini bildirən sifətlər 2) hərəkətin əlamətini bildirən sifətlər 3) həm hərəkətə, həm də əşyaya aid olan sifətlər. Mübahisəli hesab oluna bilən həm hərəkətə, həm də əşyaya aid olan sifətlərə nəzər yetirək. Bərk maddə, möhkəm hasar, yaxşı şagird, şirin nağıl, acı söz, cəld hərəkət, ac uşaq, hündür bina və s. Gördüyümüz kimi, bu söz birləşmələrində əlamət əşyaya aid edilmişdir. Bərk (möhkəm) dayanmaq, yaxşı oxumaq, şirin (acı) danışmaq, cəld qaçmaq, ac (tox) gəzmək, hündür (alçaq) görünmək və s.nümunələrdə isə əlamət hərəkətə aid edilir. Ikinci məsələ isə, bizim düzəltmə zərf adlandırdığımız –ca,-cə, -la, -lə, -akı, -əki, -ən, -anə, - yanə şəkilçilərinin köməyi ilə yaranan sözlərdir. məs: rusca, cəsarətlə, çəpəki, daxilən, şairanə və s. Şəkilçilərin təhlilinə nəzər yetirsək görərik ki, əslində, -ca qüvvətləndirici ədat, -la 2 ilə qoşmasının şəkilçiləşmiş variantı (qeyd etmək lazımdır ki, ilə protürk dövründə əsli qoşma kimi “birla” adlandırılırdı), -akı 2 tarixən qoşmanın yönəlmə, istiqamət mənası bildirən növü, -an 2 şəkilçisi ədatın qüvvətləndirmə məna növü, sonuncu -anə, - yanə şəkilçiləri isə bənzətmə qoşmasıdır. Dilimizdə belə bir qayda mövcud deyil ki, iki nitq hissəsinin birləşməsindən bir düzəltmə söz yaransın. İki sözün birləşməsindən ya mürəkkəb söz, ya da söz birləşməsi yarana bilər. Belə olduğu halda niyə bu cür sözləri düzəltmə zərf adlandırırıq? Bundan əlavə “indi” sözü də Y. Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” əsərində ədat funksiyasını yerinə yetirmişdir. Beləliklə, əsli zərf adlandırılan sözlərin tarixini, mənşəyini araşdırdıqda onların başqa nitq hissələrindən “oğurlandığının” şahidi oluruq. Kiçik araşdırmanın nəticəsi olaraq bizdə bir sual yaranır. Əgər dilimizdə sadə zərf adlandırdığımız sözlər əslən sifətdirsə, bu sözlərin mənşəyini araşdırarkən onların əslində başqa nitq hissəsi ola bilmə ehtimalı daha yüksəkdirsə və zərf düzəldən şəkilçilər köməkçi nitq hissələrinin şəkilçiləşmiş variantıdırsa, görəsən, əsas nitq hissəsi kimi zərfə ehtiyac varmı?
QƏDİM TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ BƏZİ ARXAİZMLƏRİN ORTA ƏSR ABİDƏLƏRİNDƏ VƏ MÜASİR DİLDƏ TƏZAHÜRÜ Nəsib ƏLİZADƏ Sumqayıt Dövlət Universiteti sdu.qrup.974@hotmail.com AZƏRBAYCAN Hər bir dilin inkişaf prosesini öyrənərkən arxaik sözləri bu inkişaf prosesindən kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Çünki dildə həm lüğəvi, həm də fonetik arxaizmlərin yaranmasına səbəb dilin lüğət tərkibinin yenilənməsidir. Hər bir dövr üçün istər dilin öz imkanları hesabına, istərsə də alınma sözlər hesabına dilə gələn yeni sözlər- neologizmlər zaman keçdikcə ya dilin aktiv lüğət fonduna keçərək ümumişlək sözə çevrilir, ya da passiv fondda köhnəlmiş söz şəklində qalır. Bu sözlərin dildə işləkliyini itirməsinə səbəb isə müəyyən iqtisadi, mədəni, siyasi təsirlərdir. Arxaizmlər lüğəvi (leksik, semantik) və fonetik olmaqla 2 yerə ayrılır. Əşya və hadisənin adını başqa bir söz əvəz edirsə, qeyri fəal fonda keçmiş söz leksik arxaizm adlanır məsələn:yapı abidələrdə qabaq ,üz,oğuznamələrdə tikintianlamında,öz köhnə mənasını itirərək yeni məna ifadə edən arxaizmlər semantik arxaizmlər adlanır:məs. yazı, fonetik arxaizmlər isə bir səs fərqi ilə fərqlənən arxaizmlərdir : adak-ayaq Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|