Covid-19 pandemiyasının ölkə iqtisadiyyatına və qeyri-formal məşğulluğa təsiri ilə bağlı cari vəziyyətin təhlili
İqtisadiyyatın qeyri-rəsmi sektoru - müsbət və mənfi cəhətləri
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5. İqtisadiyyatın qeyri-rəsmi sektoru - müsbət və mənfi cəhətləri
Hamı yekdilliklə kölgə iqtisadiyyatının mənfi fenomen olduğunu qəbul edir və iqtisadiyyatda bunun payı (ÜDM-də, əhalinin gəliri və ya məşğuliyyətində) nə qədər yüksək olarsa, bu, iqtisadiyyat və cəmiyyət üçün o qədər pisdir. Eyni zamanda, qeyri-rəsmi setor ilə bağlı birmənalı qiymətləndirilmənin düzgün olacağı ehtimalı çox azdır. Qeyri-rəsmi sektorun müsbət və mənfi cəhətləri var, tarazlıq birmənalı hesab edilmir və şəraitdən asılı olaraq dəyişə bilər. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatda qeyri-rəsmi sektorun payı artdıqca (müəyyən bir həddən yuxarı) mənfi cəhətlər müsbət cəhətlərə nisbətən üstünlük təşkil etməyə başlayır. Əksinə, müəyyən dərəcədə hətta qeyri-rəsmi sektora ehtiyac yaranır. Təbii ki, qeyri-rəsmi sektorda məşğulluğun artması özü ilə birlikdə sosial və iqtisadi problemləri ortaya çıxarır. Çünki buradakı fəaliyyətlərdən əldə edilən gəlir üzrə vergi təyin edilmir və nəticədə büdcə və sosial fond müəyyən məbləğdə vəsaitdən məhrum olur. 10
Bu sektor məhsuldar olmadığına görə (kapitalın az olması və primitiv texnoloji vasitələrin yayılması ilə), ehtiyatların qeyri-bərabər şəkildə bölünməsi ilə onun inkişafı bütövlükdə iqtisadi artımı məhdudlaşdıra bilər. Qeyri-rəsmi məşğulluğun artması onsuz da həddindən artıq olan gəlir bərabərsizliyini daha da artırmağa meyllidir. Bu sektorda çalışan vətəndaşların əmək hüquqları qanunla qorunmur. Burada işləyənlər bir çox əmək hüququndan və bütün sosial müavinətlərdən məhrum olaraq özlərini aciz və sosial haqlarının qorunmadığı bir vəziyyətə düçar olurlar. Kölgə iqtisadiyyatının digər sahələrində olan gəlir kimi, bu sektorda dövriyyədə olan nağd pullar da korrupsiya və cinayətləri artırır. Öz lobbi təşkilatlarını yarada və ya siyasi və iqtisadi maraqlarını qoruya bilməyən qeyri-rəsmi sektorun işçiləri siyasi proseslərdən kənarda qalırlar. Bu sektorun miqyası nə qədər böyükdürsə, onun mənfi nəticələri də o qədər çox ola bilər. Lakin qeyri-rəsmi sektorun, izafi həddə olmadıqda, inkişaf etməkdə olan və ya keçid iqtisadiyyatı üçün şübhəsiz müsbət cəhətləri var. Dövlətin işsizliyə qarşı effektiv müdafiə təmin edə bilmədiyi ölkələrdə dərin və ya uzun müddət davam edən tənəzzül zamanı məhz bu sektor potensial işsizlərə müəyyən sosial dəstək verir. Xüsusilə, işini itirənlərə qazanc əldə etməyə və yoxsulluqdan uzaq olmağa kömək edir və büdcə ilə bağlı güclü təzyiq ilə üzləşən dövlətin işsizlik müavinətlərindən qənaət etməsinə imkan verir. Axı qeyri-rəsmi sektordan əldə edilən gəlirə iqtisadiyyatda böyük tələb var və bu qazanc hüquqi çərçivədə xərclənir. Qeyri-formal sektor bir növ sahibkarlıq subyektləri üçün inkubator rolunu oynamaqla ora daxil olub ilkin hazırlıq tədrisini təmin etmiş olur. Kiçik sahibkarlığa başlamaq üçün çox sayda inzibati və digər maneələr olduğu halda qeyri-rəsmi sektorda bu xərclərdən azad olmaq və ya bu xərci azaltmaq mümkündür. Başqa sözlə desək, yeni peşəyə başlamağa və ya nisbətən “ucuz” yeni bacarıqlara yiyələnməyə imkan verərək,bu, sosial, əmək və peşəkar hərəkətlilik üçün vacib bir mexanizmdir. Möhkəmləndikdən sonra belə sahibkarlıq və özünüməşğulluq daha sonra rəsmiləşə və bir daha ortaya çıxa bilər. Azərbaycanda qeyri-rəsmi sektorda fəaliyyət göstərən işçilərin sayı çoxdur? Mövcud vəziyyət və şərtlərin müxtəlifliyini nəzərə alaraq yalnız hökumət üçün deyil, eyni zamanda həmkarlar ittifaqları üçün də effektiv və hərtərəfli siyasi tədbirləri hazırlamaq üçün bu məsələlərə dair bütün məlumatların olması vacibdir. Ancaq təəssüf ki, bizdə də dəqiq məlumatlar yoxdur. Bunu anlamağa çalışırıq. Müəssisələrdə, hüquqi şəxs statuslu təşkilatlarda iş rəsmi sektorda olan iş kimi qiymətləndirilir. Qalan hər şey, daha dəqiq desək, təsərrüfatlarda, hüquqi şəxs olmadan sahibkarlıq sahəsində, fiziki şəxslərdən işə götürmək, fərdi qaydada, habelə satış üçün ev təsərrüfatlarında məhsul istehsalında işləmək və s. qeyri-rəsmi sektora aiddir. Başqa sözlə, qeyri- rəsmi sektoru fərqləndirmək üçün əsas meyar elə bunun hüquqi şəxs olaraq qeydiyyatdan 11
keçməməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə olduğu halda fəaliyyətin qeydiyyatdan keçib- keçməməsi heç bir əhəmiyyət daşımır. Belə ki, fermerin biri qeydiyyatdan keçərək vergi ödəyir, digəri isə qanundan qaçır. Lakin hər ikisi qeyri-rəsmi sektora düşəcək. İşçi sayı baxımından müəssisənin ölçüsünün də əhəmiyyəti yoxdur.
Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|