D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- اًمْلِع ِِىنْد ِز ِِ بَر
- Transkripsiyaning tuzilishi.
| Transliteratsiya.
Biror tilning yozma yodgorliklarini yoki ma’lum bir matnni (masalan, arab alifbosida yozilgan eski o‘zbek tili yodgorliklari) nashr etishda shu yodgorliklarning yozuv sistemasini boshqa til yoki yodgorlik bosilayotgan xalqning mavjud yozuv sistemasi orqali ifodalash transliteratsiya deb ataladi. Demak, transliteratsiya - biror yozuv harflarini boshqa bir yozuv harflari bilan almashtirib ifodalash usulidir. Masalan, اًمْلِع ِِىنْد ِز ِِ بَر “Робби зиднѝ ъилман”, ya’ni “Ey, Robbim, menga ilmni ziyoda et”. (“Toha,114”). Transkripsiya bilan transliteratsiya o‘zaro mustahkam bog‘liqdir. Transliteratsiya so‘zi lotincha bo‘lib, orqali, vositasi bilan va harf ma’nolarida keladi. Ikki atamani bir-birlari bilan almashtirmaslik kerak. Ular bir-birlariga o‘xshash bo‘lsa ham, o‘z xususiyatlari jihatidan tubdan farq qiladi. Chunki transkripsiya til yoki lahjadagi tovushlarning turli ko‘rinishlarini talaffuziga moslab yozish, ya’ni uni yozuvda ifodalash uchun foydalaniladi. Transliteratsiyada esa tilimizning turli davrlarda yozib qoldirilgan yodgorliklarini, masalan, Urxun-Enasoy arab yozuvidagi yozma yodgorliklarni hozir amalda bo‘lgan yozuv tizimi bilan ifodalash ko‘zda tutiladi. Bunda bir yozuv ikkinchi bir yozuv harflari bilan o‘quvchilarga tushunarli alfavitga keltiriladi. Qiyosiy va tarixiy grammatika, filologik lug‘atlar tasvirini izohlab va nashr ham transliteratsiya ishlatiladi. Transkripsiyaning tuzilishi. Fonetik transkripsiya boshqa maqsadlar uchun ham qo‘llaniladi. Masalan, fransuz, ingliz kabi chet tillarni o‘rganishda ishlatiladi. Bu o‘rinda L.V. Shcherbaning «Фонетика французского языка» asarini eslatib o‘tish o‘rinlidir. Ayrim fonetik transkripsiyalar keng miqyosda qo‘llanilishi mumkin. Ular lotin alfaviti asosida tuzilgan bo‘lib, xalqaro fonetik alfavit (XFA) deb yuritiladi. Bunday transkripsiya, so‘zsiz, keng doirada qo‘llaniladi va uning ahamiyati cheksizdir. Ana shunday transkripsiyalardan biri akademik L.V.Shcherba nomidan yaratilgan. Uning transkripsiyasi boshqalarga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega ommaviy ahamiyat kasb etgan. Turkiy tillarni o‘rganishda turkologlar tomonidan turlicha transkripsiyalar qo‘llanilgan. Ularning ko‘plari lotin alfavitiga asoslanib ishlangan transkripsiyalardir. Ba’zilari esa har bir aniq tildagi alfavit asosida berilgan. Masalan, G‘ozi Olim Yunusov, N. A.Baskakov, Sobirjon Ibrohimov, V.V. Reshetov kabilarning bu sohadagi tajribalarini qayd etish kifoyadir. Ulardan V.V.Reshetovning transkripsiyasi keng doirada ishlatiladi. Hozirgi vaqtda oliy o‘quv yurtlarida 60 o‘tiladigan mashg‘ulotlarda, ilmiy tajriba vaqtlarida va har xil ilmiy tekshirishlarda amalda ana shu transkripsiyalardan foydalaniladi. Transkripsiyada unlilar va undoshlarning har biri alohida belgilar bilan ko‘rsatiladi va izohlab beriladi. Shuningdek, turli diakritik va shartli belgilari ham kiritiladi. Transkripsiya belgilari uchun o‘zbek alfavitida mavjud bo‘lgan harflarning hammasi olinadi. Shuningdek, Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|