D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Jarangli-jarangsizlik
belgisi ham undoshlarning fonologik muhim belgi 
sanaladi. Bu belgi asosida undoshlar o’zaro privativ zidlanishga kirishadi. Jarangli 
undoshlar bunday belgiga ega, markerlangan, jarangsiz undoshlar esa ega emas, 
markerlanmagandir. 
Jumla
– nutqning bir va undan ortiq so‘z vositasida ma’lum fikr ifodalash 
maqsadida hosil qilingan nutq birligi. 
Kenglik va torlik belgisi
– unlilarning asosiy belgilaridan bo‘lib, og‘izning 
ochilish darajasiga xos belgi. 
Kombinator varianlar
- fonemalarning talaffuzdagi turlari. 
Konstituentiv munosabat 
- “...dan tashkil topadi”, “...ga kiradi” sxemasini 
o‘zida namoyon etadi. 
Konstituent
– ma’lum sath birligining tarkibiy qismi. 
Korrelyativ belgi 
– zidlanayotgan fonemalarning birida bor birida yo‘ q 
bo‘lgan belgi. 
Ko‘chim 
– Muayyan bir asosga (narsa va hodisalar orasidagi o‘xshashlik, 
aloqadorlik, vazifadoshlik va boshq.) tayangan holda bir so‘zning boshqa bir so‘z 
o‘rnida qo‘llanilishi. Ko‘chimning metafora, metonimiya, sinekdoxa singari turlari 
ko‘pchilik tomonidan e’tirof etiladi. 
Lablanishlik-lablanmaslik belgisi 
– unlilarning asosiy belgilaridan bo‘lib, 
labning ishtirokiga ko‘ra farqlovchi belgi. 
Markerlangan
– ma’lum belgiga ega. 
Melodika
– akustik sathda asosiy ovoz chastotasining o‘zgarishiga olib 
keluvchi tovush paychalari tebranish chastotasining o‘zgarishi. 
Metafora
(yun. metaphora “ko‘chirish”) – so‘z va birikmalar orqali 
ifodalangan narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanuvchi ko‘chim turi. 
Masalan, Qozonchining qo‘lida qaydan quloq chiqarsa (maqol). Misolidagi qozon 
qulog‘i ma’nosi odam qulog‘iga tashqi o‘xshashlik asosida maydonga kelgan. 
M.mohiyatan yashirin o‘xshatish bo‘lib, unda o‘xshatilayotgan narsa tilga olinmagani 
holda, uning ma’nosini o‘xshayotgan narsani ifodalovchi so‘z bildiradi. 
O‘xshatishning to‘rt elementli ichki strukturasi (o‘xshatish sub’ekti, o‘xshatish 
etaloni, o‘xshatish ko‘rsatkichi, o‘xshatish asosi:) Masalan, Paxta oltindek qimmat 
o‘xshatishda paxta – o‘xshatish sub’ekti, oltin o‘xshatish etaloni, -dek o‘xshatish 
ko‘rsatkichi, qimmat – o‘xshatishga asos bo‘lgan belgi. O‘xshatishli qurilmalarda bu 
strukturaning har biri ma’lum lingvistik ko‘rsatkichlar orqali eksplitsit (oshkora) 
ifodalansa, metaforada yuqoridagi strukturalar mazmunan yashirin saqlangani holda, 
moddiy jihatdan o‘xshatiluvchi, narsalar nomi orqali ixcham holda imlitsit ravishda 
ifodalanadi. Albatta, bu o‘rinda o‘xshatilayotgan narsa va hodisalarning aynan 
o‘xshashligi talab qilinmaydi, balki ikki narsa – hodisaga xos belgilardan birortasi 
asos uchun olinadi. Masalan, oltin kuz, oltin davr birikmalarining birinchisida 
o‘xshatish asosi uchun “rang”, ikkinchisida “qimmat” belgisi olingan. 

---

100 
Metonimiya
(yun. metonymia “qayta nomlash”) – so‘z va birikma orqali 
ifodalangan narsa va hodisalar orasidagi aloqadorlikka asoslanuvchi ko‘chgan turi. 
Narsalar va hodisalar o‘rtasidagi aloqadorlik turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, 
Muallif va uning asari o‘rtasidagi (Navoiyni oldim qo‘limga), joy va joy bilan bog‘liq 
shaxslar o‘rtasidagi (Butun shahar uyquda) va boshqa aloqadorliklar. 
Metateza. 
Leksema nomemasining variantlari tilda amal qiladigan metateza 
hodisasi tufayli ham ko‘payadi. Metateza har qanday tilning ham diaxron, ham 
sinxron holati uchun mansubdir. Bunday holatdan o‘zbek tili ham mustasno emas.