174
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
dınların öncülüğünde kurulan bu derneğin progra-
mında halkı eğitmek ve bu gaye için okullar açmak,
kadimci ulemanın muhalefeti ile mücadele etmek,
Buhara’yı modern bir devlet haline getirmek gibi
hedefler vardı.
1910 yılında İstanbul’da bulunan ve çoğu
askerî okullara giden Buharalı öğrenciler, Buha-
ralı Talebe Cemiyeti’ni kurduktan sonra İttihat ve
Terakki Partisi ile temasa geçtiler. Bunlar İslam ve
Türk birliği hakkında birtakım fikirler ediniyor-
lardı. İstanbul’dan Himmet ve Siratü’l Müstakim
gibi mecmualar da Buhara’ya sokuluyordu. Bu-
hara cedit hareketini yürütenlerin başında Sad-
rettin Ayni, Osman Hoca ve Abdurrauf Fıtrat gibi
aydınlar geliyordu. Fıtrat, İstanbul’da tahsildeyken
“Genç Türkler”le tanışmıştı. Buhara Ceditçilerinin
ilk bildirisi niteliğindeki Münazara’yı kaleme aldı.
Buhara’da 1912’de çıkmaya başlayan Ayna, Buhara-i
Şerif ve Turan gazeteleri ceditçilik fikrinin yayılma-
sında önemli rol oynadılar. Bu arada Osman Hoca,
Abdülvahid Burhan usul-i cedid okullarını açtılar.
Ancak bu okullar ile Maarif ve Bereket adlı kitapevle-
ri Buhara Emiri tarafından kapatıldı. 1914’te Birinci
Dünya Savaşının çıkmasıyla İstanbul’da bulunan
Buharalı öğrenciler Taşkent’e dönerek Buhara Emiri
ile eğitim reformu yapılması ve basın hürriyeti için
mücadeleye giriştiler (Devlet 1999: 147, 148).
İdil-Ural bölgesinden sonra Türkistan’da
kendini göstermeye başlayan usul-i cedid okulları
büyük bir mücadele verilerek ortaya çıktı. Fikir ala-
nında mevcut olan değişim, bu okulların Taşkent Buhara, Semerkant gibi merkezler-
de açılmasıyla büyük hız kazandı.
Basın-Yayın (1906-1919)
Türk dünyasında gazete ve dergi yayını Rus idaresinin baskısından ve Türkçe
yayına izin vermemesinden dolayı Avrupa’ya göre oldukça geç başladı.
3
1905 Rus
İhtilaline kadar Rusya’da çıkan gazete ve dergilerin sayısı 11 idi (Devlet 1999: 42).
1905’te gerçekleşen Birinci Rus İnkılabı, cedit hareketinin güçlenmesini, yayılmasını
Bundan dolayı
tüccarlar, Buha-
ra’da alamaya-
cakları modern
Müslümanlık
eğitimini alabil-
meleri için öğren-
cileri İstanbul’a
gönderme ama-
cıyla Terbiye-i
Etfâl’i (Çocuk
Eğitim Derneği)
kurdular. 1910
ve 1914 yılları
arasında
İstanbul’a eğitim
için gönderilen
öğrencilerin
sayıları 105
olmasına rağmen
bu Osmanlı
bağlantısının
Buhara ceditçiliği
üzerinde çok
önemli bir etkisi
oldu.
175
S
İ Y A S E T V E
K
Ü L T Ü R
D
E R G İ S İ
ve kapsamının genişlemesini sağladı. Öncelikle
gazetecilik ve dergicilik gelişti, Türkistan’ın birçok
şehrinde matbaalar kuruldu. 1905 Rus İnkılabının
getirdiği serbestlikler kadar Osmanlı Türk, Kafkas
ve Volga boyu matbuatı ile Taşkent’te Özbekçe
yayınlanan Türkistan Vilayetinin Gaziti (1870-1919)
adlı ilk gazete, cedit matbuatının gelişmesinde,
önemli rol oynadı. 1917 Ekim Devrimine kadar
geçen sürede yüzlerce kitap basıldı. Özbek dilinde
gazete ve dergiler çıkarılmaya başlandı (Kasımov
2004: 35).
Münevver Karî’nin 1905’te Hurşid adlı
gazeteyi çıkarma girişimi, Rus makamlarınca
Rusça bilmediği gerekçesiyle reddedilmişti
(Arat 2001: 380). 1905’in sonlarında Terakki adlı
gazetenin, usul-i ceditçi bir grup tarafından,
Ivan Grigoryev’in gazetenin başına getirilmesi
şartıyla çıkarılmasına izin verildi (Benningsen-
Quelquejay 1964: 165). Sekiz sayı çıktıktan sonra
kapanan gazeteyi Sait İsmail Abidî 1906’da izin
alıp yeniden yayınlamaya başladı. Halk tarafından
çok rağbet gören gazete 20. sayısından sonra kapatıldı (Arat 2001: 389). Türkistan
Cedit hareketinin öncülerinden Münevver Karî ve Mahmud Hoca Behbudî’nin
1906’da yayınlamaya başladıkları Hurşid gazetesi 10. Sayıdan sonra kapattırıldı.
Rus idaresinin basın alanında ortaya koyduğu bu yasakçı tutuma rağmen Özbekler,
yılmadan Şuhret, Azya, Hakikat ve Tüccar gazetelerini aynı yılda çıkardılar. Birkaç
sayıdan sonra bu gazetelerin de kapatılmasıyla Türkistan valiliğinde 6 yıl (1908-
1914) gazete yayınlanmadı. 1914 yılında Münevver Karî ve Ubeydullah Hocayev
Sada-i Türkistan’ı neşrettiler. Yazarların arasında yenileşme taraftarı Abdullah
Avlanî, Hamza Hakimzade, Tülegen Miyar, şair Abdulhamid Süleyman Çolpan’ın
da bulunduğu bu gazete 67 sayıdan sonra maddî imkânsızlıktan kapandı. Ayrıca
Behbudî’nin idaresinde Semerkant’ta 1913’te Özbek lehçesi dışında Farsça ve Rusça
makalelere de yer veren, yazarları arasında Hokandlı Mir Zahid, Ekabir Mansurov
gibi Ceditçilerinin bulunduğu Semerkand gazetesi çıkarıldı. Hokant’ta Sada-i Fergana
(1914), Tirik Söz (1914), Telegram Haberleri (1915) gazeteleri belirli bir sayıdan sonra
imkânsızlıklardan çıkarılamadı.
Buhara Hanlığı’nda ise sadece iki gazete çıktı: İlk gazete Buhara-i Şerif, 1912’de
Farsça olarak, Turan (haftada 2 sayı) adlı Türkçe ekiyle çıkmaya başladı. Ancak her
1905 Rus
İnkılabının
getirdiği
serbestlikler
kadar Osmanlı
Türk, Kafkas
ve Volga boyu
matbuatı ile
Taşkent’te
Özbekçe
yayınlanan
Türkistan
Vilayetinin Gaziti
(1870-1919) adlı
ilk gazete, cedit
matbuatının
gelişmesinde,
önemli rol oynadı.
Dostları ilə paylaş: |